Page 25 - orfoqrafiya_lugeti

mənəvi varlığımızın aşağılanmasına yönələn dağıdıcı proses olduğunun
acı həqiqəti ilə üzləşmək məcburiyyətində qaldıq”.
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan dilinin ilk orfoqrafiya lüğəti –
“İmla lüğəti” hər nə qədər “kasıb” leksik material bazası əsasında (on
mindən bir az artıq söz) hazırlansa da, Vəli Xuluflu başda olmaqla onun
tərtibçiləri öz vəzifələrinə tarixi məsuliyyətlə yanaşmış və buraya müasir
dil üçün artıq səciyyəvi olmayan, yalnız klassik ədəbiyyatın dilində
işlənən sözlər ona görə daxil edilmişdi ki, həmin ədəbiyyat latın əlifbası
ilə nəşr olunarkən düzgün yazılış qaydaları gözlənilsin. Əgər 30-cu
illərdə Azərbaycanın ən görkəmli dilçiləri (o cümlədən də “İmla lüğəti”nin
müəllifi) repressiyaya məruz qalmasaydılar, türk (Azərbaycan) dilinə
(və dilçiliyinə) qarşı sovet ideologiyasının antitürk mahiyyətli təcavüzü
baş qaldırıb get-gedə daha dözülməz xarakter almasaydı, 40-cı, 50-ci
illərdə Azər baycan lüğətçiliyi sahəsindəki axtarışlar rus sovet lüğətçiliyinin
“ustanovka”sı altında getməsəydi, yəqin ki, nisbətən rahat nəfəs alındığı
sonrakı illərdə həmin strateji işə bu qədər məsuliyyətsiz yanaşılmaz, son
dərəcə acınacaqlı “ənənə” meydan sulamazdı.
Afaq Məsud Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun 2004, 2013-cü illərdə
nəşr etdiyi orfoqrafiya lüğətləri üzərindəki müşahidə, təhlil və araşdırmaların
nəticələri barədə bildirir ki, “əvvəlki lüğətlərdə yer almış minlərlə
arxaikləşmiş, qeyri-işlək ərəb, fars sözlərinin bu nəşrlərdə də olduğu
kimi saxlanıldığı, minlərlə sözün orfoqrafiya lüğəti formatına zidd olan AZƏRBAYCAN DİLİNİN ORFOQRAFİYA LÜĞƏTİ
iki, bəzən üç variantda, minlərlə sözün tamamilə səhv yazılışda verildiyi,
regional dialektlərə, loru ifadələrə gen-bol yer ayrıldığı, söz ehtiyatımızın
mindən çox heç bir anlam kəsb etməyən car-car, car-cur, cur-cur, danq-
dunq, dız-dız, vıj-vıj, vıj-qıj, zaranq-zaranq kimi səs təqlidi və onlara
dair lüzumsuz törəmələrlə, eləcə də bir neçə sözdən düzəldilərək əcaib
mənalar qazanmış ağızdandolma, cırtacırtetmə, cız-vızetmə, cövlanaçıxma,
çəpikolma, dəyməağlarlıq, dibdəndüşmə, dır-dıretmə, dit etmək, dız-
dızoynama, əvəzedilməzsayılma, əzvayolma, fır-fırolma, gəzmələrdənolma,
qalaq-qalaqoynama, qəzetbasdırma, tartan- partanyazma, təyyarəçi-kişi,
vəzifəgöstərmə, yumurtayadüşmə və s. bu kimi 40 000-dən çox söz
quramalarıyla “zən gin ləş dirildiyi” araşdırma işlərinin ilkin mərhələlərində
müəyyən edildi”.
“Ön söz” müəllifi oxucuları yeni orfoqrafiya lüğəti üzərindəki işin
necə başlanması barədə ona görə təfsilatı ilə məlumatlandırır ki, o
zamana qədər yol verilmiş səhvlərin yalnız mənzərəsi deyil, “texnika”sı
da aydınlaşmış olsun:

25