Page 22 - orfoqrafiya_lugeti

Dilin təfəkkür qarşısında “kasıblığı” onu (dili) məcbur edir ki, çoxlu
qeyri-adekvat sözlər, ifadələr “uydursun”. Bu isə, təbii ki, lüğətçini
hansı vahidin “saf”, hansının “saxta” olduğunu seçib ayırmaq kimi o
qədər də sadə olmayan bir problem qarşısında qoyur.
Söz lüğətə daxil edilərkən ən böyük çətinlik törədən məqamlardan
biri onun dil işarəsi olaraq ümumi natamamlıq “kompleks”i daşımasıdır.
Görkəmli dilçi Emil Benvenist göstərir ki, “dil, hər şeydən əvvəl,
kateqoriyalaşdırmadır”. Bu isə o deməkdir ki, söz işarəsi eyni zamanda
funksional-semantik və qrammatik qruplaş dırmanın müxtəlif həcm və
dərəcə ümumiləşdirmələri ilə səciyyələnir.
Görkəmli semiotik Çarlz Uilyam Morris isə haqlı olaraq belə bir
qənaətə gəlmişdir ki, işarə öz təbiəti etibarilə interpretator kimi çıxış
edən dil daşıyıcılarının interpretasiyasıdır.
Həm dilçinin, həm də semiotikin mülahizələrindən aydın görünür ki,
AZƏRBAYCAN DİLİNİN ORFOQRAFİYA LÜĞƏTİ
sözü nitqdən, diskursdan, mətndən (deməli, onu işlədənlərin praqmatik
münasibətindən) kənarda alıb dəyərləndirmək, ona ən müvafiq məna-
məzmunu belə şamil etmək şərtidir. Ən azından ona görə ki, bu və ya
digər lüğəti tərtib edən şəxs də hər nə qədər hazırlıqlı, əhatəedici,
obyektiv olsa belə, dil daşıyıcısı kimi öz interpre ta torluq (eyni sözü
müxtəlif məna çalarlarında təqdim etmək) missiya sından imtina eləmək
gücündə deyil.
Sözlər yalnız leksik mənasına (semantikasına) deyil, həm də qrammatik
(morfoloji) mənsubiyyətinə görə təsnif olunur. Və odur ki, lüğətdə hər
nə qədər sözün semantikası ön plana çəkilsə də, praktik olaraq, leksik-
qrammatik söz qrupları üzərində əməliyyat aparılır. Azərbaycan dili bu
baxımdan, təbii ki, yenə də iltisaqi quruluşun xarakterindən irəli gələrək
bir sıra xüsusiyyətlər nümayiş etdirir ki, onlardan birincisi müəyyən
sözlərin bu və ya digər nitq hissəsinə mənsubluğunu bildirən formal
əlamətin olmamasıdır. Məsələn, yaxşı, gözəl, maraqlı və s. sözlərin sifət
və ya zərf mövqeyində işləndiyi yalnız kontekstlə təyin edilir.
Dahi Ferdinand de Sössür XX əsrin əvvəllərində demişdir ki, hər
hansı səviyyəyə (fonoloji, leksikoloji və qrammatik) mənsub dil vahidləri
barədə bəhs edərkən onlara qeyri-müəyyən münasibətlə kifayətlənmişlər.
Lev Vladimiroviç Şerba da israr edirdi ki, “ayrıca bir söz anlayışı...
cümlə anlayışı kimi dilçiliyin ən mübahisəli anlayışlarındandır”. Görkəmli
dilçi-fonetist bildirirdi ki, “az və ya çox yayğın semasioloji təsəvvürlərin
müəyyən nüvəsi sayılmaqla həmişə belə aydın, mübahisəsiz görünən
sözün səs tərəfinin özü, sən demə, elə də az yayğın və qeyri-müəyyən

22