Page 21 - orfoqrafiya_lugeti

sözlərə meyil etdikləri qədər də müqavimət göstərirlər və burada arbitr
rolunu bu və ya digər dövrdə cəmiyyətin (və dilin) düşdüyü sosial-
mədəni şərait oynayır. Həmin şərait dəyişdikdə müvafiq alınmalara
münasibət də kəskin şəkildə dəyişir. Və nəticə etibarilə, lüğətçi yüzlərlə,
hətta minlərlə sözə münasibətdə dilemma qarşısında qalır ki, hansı
mənşədən olan vahidi lüğətə daxil etsin, ya etməsin. Azərbaycan dilinə
gəldikdə cəsarətlə demək olar ki, o, alınmaların uzun müddət tarix
səhnəsini zəbt etmiş iki “nəsl”i üçün tamamilə açıq olmuşdur ki, onlardan
birincisi ərəb-fars (akademik Tofiq Hacıyev doğru olaraq göstərir ki,
ərəb və fars alınmaları Azərbaycan ədəbi dili formalaşandan onun türk
qatına münasibətdə eyni cəbhədə dayanır), ikincisi isə Qərb alınmalarıdır.
Və bu gün hər iki alınmalar “nəslinin” sinxronlaşmasına əsaslanan Şərq-
Qərb paralelliyi Azərbaycan dili leksikonunda kifayət qədər fəal “dialoq”unu
davam etdirməkdədir.
Dilin daxili imkanları hesabına tədricən yaranan (və ədəbi normaya
çevrilən) sözlərdən fərqli olaraq, alınmalar ya yazılı, ya da şifahi olsun,
dilə qısa bir müd dət də, eyni zamanda böyük kütlələrlə keçə bilər. Bu cür
hallarda xarici müdaxilə nin “süzgəcdən keçirilmə”si dilin ədəbi-mədəni
müqavimət gücündən asılıdır ki, buraya, hər nə qədər subyektiv amil
olsa da, lüğət tərtibçisinin intellektual səviy yəsi, milli təəssübkeşliyi də
daxildir. Xüsusilə o mənada ki, tərtibçi alınmalar arasından bu və ya
digər sözü seçib lüğətdə verərkən dilin özgürlüyünə, özünəməxsus inkişaf AZƏRBAYCAN DİLİNİN ORFOQRAFİYA LÜĞƏTİ
qanunlarına əsaslanmalıdır.
Forma planında ortaya çıxan mübahisələrə gəldikdə isə qeyd etməliyik
ki, burada da meydan xeyli genişdir. Xüsusilə ərəb mənşəli sözlərin
əvvəl latın, sonra kiril əlifbasında yazılmasında uzun illər ciddi problemlər
yaşanmış, məsələyə həm Azərbaycan dili, həm də türk dilləri miqyasında
baxılmış, prinsip etibarilə, ahəng qanunu üzrə tələffüz (məsələn, adəm→
adam, məarif → maarif, cəmaət → camaat və s.) əsas alınsa da, həmin
prinsipə axıracan riayət (təsadüfən işlətdiyimiz bu sözdəki kimi) etmək
mümkün olmamışdır. Ancaq Azərbaycan dilinə tamamilə yad olan bəzi
ərəb fonetikası xüsusiyyətlərini (məsələn, apostrofu) dildən çıxarmaq
üçünsə uzun zaman lazım gəlmişdir.
Nəzəri dilçilikdə belə bir müddəa hələ XIX əsrdən özünə möhkəm
yer tutmuşdur ki, “təfəkkürün forması olaraq dil onun (təfəkkürün)
tələblərinə müna si bət də həmişə kasıblıq çəkir”. Bir qədər sadəlövh
səslənən bu müddəa sonrakı dövrlərdə təfəkkür və dil əlaqələri zəminində
daha da zənginləşdirilmişdir.

21