Page 76 - "Hər suala bir cavab" (I cild)
P. 76
Eynşteynin nisbilik nәzәriyyәsi nәdir?
Bunәzәriyyә dәrc olunanda belә birinci hissәsidir. Biz onu qısaca belә
fikirlәşirdilәr ki, onu yer üzündә formalaşdıra bilәrik: cismin kosmik fәzada
uzaq başı on alim anlayacaq! Ona görә dә daimi sürәtlә hәrәkәtini başqa cisimlәrdәn
gәlin, bu nәzәriyyәnin texniki tәfәrrüatını asılı olmayaraq qeydә almaq mümkün
anlamağa çalışmayaq. Lakin Eynşteynin deyil.
nәylә mәşğul olduğunu, hansı problemlәri
tәdqiq etdiyini bilmәk faydalıdır. Eynşteyn nәzәriyyәsinin ikinci müddә-
Bizә bәllidir ki, istәnilәn hәrәkәt “nis- ası budur ki, Kainatda yeganә dәyişmәz
bidir”. Bu o demәkdir ki, bir әşyanın bir şey işıq sürәtidir. Bizә onun sürәti dә
hәrәkәtini yalnız nәyәsә nisbәtdә ölçmәk bәllidir – saniyәdә 300 000 kilometrә yaxın.
olar. Mәsәlәn, biz qatarın vaqonundayıq Lakin biz bu sürәtin dәyişmәzliyini
vә pәncәrәdәn bayıra tamaşa edirik. tәsәvvür belә edә bilmirik. Niyә? Bax,
Bayırda ötüb-keçәn әşyalara baxarkәn buna görә: әgәr avtomobil saatda 100 kilo-
bilirik ki, qatar hәrәkәt edir. Lakin metr sürәtlә hәrәkәt edirsә, bu o demәkdir
qarşınızda әylәşәn sәrnişinә nisbәtәn siz ki, onun sürәti hәrәkәtsiz durmuş
hәrәkәtdә deyilsiniz, yerinizdә qalırsınız! müşahidәçiyә nisbәtdә saatda 100 kilometr
Ona görә dә hәrәkәtin mövcudluğunu olacaq. İndi әgәr birinci avtomobil saatda
mütlәq hәrәkәtsiz bir şeyә nisbәtәn tәyin 60 kilometr sürәtlә gedәn ikinci maşını
etmәk olar. Bu, Eynşteyn nәzәriyyәsinin ötsә, bu o demәkdir ki, birinci maşının
sürәti ikincinin sürәtindәn saatda 40 kilo-
metr artıqdır. Lakin әgәr ikinci maşın bir-
incisi ilә üzbәüz gәlirsә, onların görüş
nöqtәsindә sürәtlәrinin cәmi saatda 160
kilometr olacaq.
Belәliklә, Eynşteyn nәzәriyyәsinә uyğun
olaraq, әgәr işıq şüasinin sürәtini bu yolla
ölçmәk istәsәk (mәsәlәn, biz bir istiqamәtdә
gedirik, işıq şüası isә әks istiqamәtdә),
onun sürәti dәyişmәz qalacaq – tәxminәn,
saniyәdә 300 min kilometr. Bundan savayı,
alim kütlә vә enerji ilә, birinin digәrinә
keçmәsi üsullarıyla әlaqәdar mәsәlәlәri dә
araşdırıb.
Bunәzәriyyә dәrc olunanda belә birinci hissәsidir. Biz onu qısaca belә
fikirlәşirdilәr ki, onu yer üzündә formalaşdıra bilәrik: cismin kosmik fәzada
uzaq başı on alim anlayacaq! Ona görә dә daimi sürәtlә hәrәkәtini başqa cisimlәrdәn
gәlin, bu nәzәriyyәnin texniki tәfәrrüatını asılı olmayaraq qeydә almaq mümkün
anlamağa çalışmayaq. Lakin Eynşteynin deyil.
nәylә mәşğul olduğunu, hansı problemlәri
tәdqiq etdiyini bilmәk faydalıdır. Eynşteyn nәzәriyyәsinin ikinci müddә-
Bizә bәllidir ki, istәnilәn hәrәkәt “nis- ası budur ki, Kainatda yeganә dәyişmәz
bidir”. Bu o demәkdir ki, bir әşyanın bir şey işıq sürәtidir. Bizә onun sürәti dә
hәrәkәtini yalnız nәyәsә nisbәtdә ölçmәk bәllidir – saniyәdә 300 000 kilometrә yaxın.
olar. Mәsәlәn, biz qatarın vaqonundayıq Lakin biz bu sürәtin dәyişmәzliyini
vә pәncәrәdәn bayıra tamaşa edirik. tәsәvvür belә edә bilmirik. Niyә? Bax,
Bayırda ötüb-keçәn әşyalara baxarkәn buna görә: әgәr avtomobil saatda 100 kilo-
bilirik ki, qatar hәrәkәt edir. Lakin metr sürәtlә hәrәkәt edirsә, bu o demәkdir
qarşınızda әylәşәn sәrnişinә nisbәtәn siz ki, onun sürәti hәrәkәtsiz durmuş
hәrәkәtdә deyilsiniz, yerinizdә qalırsınız! müşahidәçiyә nisbәtdә saatda 100 kilometr
Ona görә dә hәrәkәtin mövcudluğunu olacaq. İndi әgәr birinci avtomobil saatda
mütlәq hәrәkәtsiz bir şeyә nisbәtәn tәyin 60 kilometr sürәtlә gedәn ikinci maşını
etmәk olar. Bu, Eynşteyn nәzәriyyәsinin ötsә, bu o demәkdir ki, birinci maşının
sürәti ikincinin sürәtindәn saatda 40 kilo-
metr artıqdır. Lakin әgәr ikinci maşın bir-
incisi ilә üzbәüz gәlirsә, onların görüş
nöqtәsindә sürәtlәrinin cәmi saatda 160
kilometr olacaq.
Belәliklә, Eynşteyn nәzәriyyәsinә uyğun
olaraq, әgәr işıq şüasinin sürәtini bu yolla
ölçmәk istәsәk (mәsәlәn, biz bir istiqamәtdә
gedirik, işıq şüası isә әks istiqamәtdә),
onun sürәti dәyişmәz qalacaq – tәxminәn,
saniyәdә 300 min kilometr. Bundan savayı,
alim kütlә vә enerji ilә, birinin digәrinә
keçmәsi üsullarıyla әlaqәdar mәsәlәlәri dә
araşdırıb.
