Page 66 - jirmunski
P. 66
tor Jirmunski
yaşayan, gözәlliyi dillәr әzbәri olmuş qıza mәhәbbәt, elçilik әrә-
fәsindә çәtin tapşırıqların yerinә yetirilmәsi, hәmçinin yeni na-
ğıl-qәhrәmanlıq motivlәrinin (Gündoğmuşun ilanla döyüşü) da-
xil edilmәsi. Özbәk xalq dastanlarının janr xüsusiyyәtlәrinә
müvafiq olaraq qısa hekayә – bir hissәsi nәsr, bir hissәsi nәzm,
geniş tәsviri fon vә psixologizmlәrlә, çoxsaylı dramatik epizod-
lar, sәhnәlәr, monoloq vә dialoqlarla geniş romana çevrilir. Onun
“İngilis Gilyom” ilә ümumi mәnbәdәn intişar tapması, oğlanla-
rın adlarının yalnız bu iki әsәrdә – Kretyen de Truada Lovel vә
Marin, “Gündoğmuş”da Qurgi bәy vә Mahi bәy, onun (adlara
görә) İran mәnbәsindә eyni olması ilә heyrәt doğuracaq dәrәcә-
dә sübut olunur. Qәrbi Avropa cәngavәrlik romanı vә özbәk das-
tanı tәrtibçilәrinin mәhәbbәt dastanı üçün material kimi eyni mәn-
bәyә müraciәt etmәsi sәciyyәvidir. Süjet oxşarlığı Aleksandr – İs-
gәndәr haqqında romanda olduğu kimi, burada da tarixi-tipoloji
qarşılaşdırmaların aparılmasına imkan verir. Bu qarşılaşdırmala-
rın mәqsәdi Qәrbdә vә Şәrqdә bu janrların, eyni mövzular şәrh
edilәrkәn, xüsusilә qabarıq görünәn oxşarlıqlarını vә fәrqlәrini
üzә çıxarmaqdan ibarәtdir.
Şәrq nağılının özünün mәnşәyi haqqında mәsәlә tam şәkildә
hәll edilmiş sayıla bilmәz, ancaq onun Hindistanda artıq b.e. II–V
әsrlәrindәn mәlum olması diqqәt çәkir.
Hәmin dövrün yazılı mәnbәlәrindә Budda müqәddәsi, Sak-
yamuninin şagirdi Pataçaranın әfsanәvi hәyat hekayәti dә yer al-
mışdır. Burada nifrәt etdiyi nikahı bağlamamaq üçün öz sevgili-
sinә qoşulub qaçan qadının bәdbәxt taleyindәn söz açılır. O, di-
dәrgin gәzib-dolaşarkәn cәngәlliklәrdә ilan vuran әrini itirir, ça-
yı keçәrkәn oğlanlarının birini qartal (çaqqal), digәrini isә çay
aparır, vәtәninә dönәndә evinin yanıb kül olduğunu, yaxınlarının
öldürüldüyünü görür vә bu yaşanan bәlalardan dәli olur. Bu tale-
siz qadına yazığı gәlәn Budda onun ağlını özünә qaytarır vә qa-
dın onun şagirdi olur.130
Bu hekayәdә nağıl qәhrәmanının başına gәlәn bәdbәxtliklәr
qәhrәman qadına aid edilmişdir (oğlanların taleyi süjet әnәnәsi
üçün xüsusilә sәciyyәvidir). Süjetin yenidәn işlәnmәsi hәyat he-
kayәtinin mәqsәdlәrinә uyğun idi vә bu mәnada işlәnmә texnika-
66
yaşayan, gözәlliyi dillәr әzbәri olmuş qıza mәhәbbәt, elçilik әrә-
fәsindә çәtin tapşırıqların yerinә yetirilmәsi, hәmçinin yeni na-
ğıl-qәhrәmanlıq motivlәrinin (Gündoğmuşun ilanla döyüşü) da-
xil edilmәsi. Özbәk xalq dastanlarının janr xüsusiyyәtlәrinә
müvafiq olaraq qısa hekayә – bir hissәsi nәsr, bir hissәsi nәzm,
geniş tәsviri fon vә psixologizmlәrlә, çoxsaylı dramatik epizod-
lar, sәhnәlәr, monoloq vә dialoqlarla geniş romana çevrilir. Onun
“İngilis Gilyom” ilә ümumi mәnbәdәn intişar tapması, oğlanla-
rın adlarının yalnız bu iki әsәrdә – Kretyen de Truada Lovel vә
Marin, “Gündoğmuş”da Qurgi bәy vә Mahi bәy, onun (adlara
görә) İran mәnbәsindә eyni olması ilә heyrәt doğuracaq dәrәcә-
dә sübut olunur. Qәrbi Avropa cәngavәrlik romanı vә özbәk das-
tanı tәrtibçilәrinin mәhәbbәt dastanı üçün material kimi eyni mәn-
bәyә müraciәt etmәsi sәciyyәvidir. Süjet oxşarlığı Aleksandr – İs-
gәndәr haqqında romanda olduğu kimi, burada da tarixi-tipoloji
qarşılaşdırmaların aparılmasına imkan verir. Bu qarşılaşdırmala-
rın mәqsәdi Qәrbdә vә Şәrqdә bu janrların, eyni mövzular şәrh
edilәrkәn, xüsusilә qabarıq görünәn oxşarlıqlarını vә fәrqlәrini
üzә çıxarmaqdan ibarәtdir.
Şәrq nağılının özünün mәnşәyi haqqında mәsәlә tam şәkildә
hәll edilmiş sayıla bilmәz, ancaq onun Hindistanda artıq b.e. II–V
әsrlәrindәn mәlum olması diqqәt çәkir.
Hәmin dövrün yazılı mәnbәlәrindә Budda müqәddәsi, Sak-
yamuninin şagirdi Pataçaranın әfsanәvi hәyat hekayәti dә yer al-
mışdır. Burada nifrәt etdiyi nikahı bağlamamaq üçün öz sevgili-
sinә qoşulub qaçan qadının bәdbәxt taleyindәn söz açılır. O, di-
dәrgin gәzib-dolaşarkәn cәngәlliklәrdә ilan vuran әrini itirir, ça-
yı keçәrkәn oğlanlarının birini qartal (çaqqal), digәrini isә çay
aparır, vәtәninә dönәndә evinin yanıb kül olduğunu, yaxınlarının
öldürüldüyünü görür vә bu yaşanan bәlalardan dәli olur. Bu tale-
siz qadına yazığı gәlәn Budda onun ağlını özünә qaytarır vә qa-
dın onun şagirdi olur.130
Bu hekayәdә nağıl qәhrәmanının başına gәlәn bәdbәxtliklәr
qәhrәman qadına aid edilmişdir (oğlanların taleyi süjet әnәnәsi
üçün xüsusilә sәciyyәvidir). Süjetin yenidәn işlәnmәsi hәyat he-
kayәtinin mәqsәdlәrinә uyğun idi vә bu mәnada işlәnmә texnika-
66
