Page 51 - jirmunski
P. 51
Xalq qəhrəmanlıq eposu
rafında cәmlәnmәsi, seçilmiş qәhrәmanları birlәşdirәn mәhәbbәt
hissinin roman xarakteri, mәhәbbәtin cәngavәrlik xidmәti kimi
anlaşılması, mәhәbbәt iztirablarının tәsviri, sevdiyi qızı görәrkәn
sevәn qәhrәmanın özünü itirmәsi, mәhәbbәt bәlasına tutulmaq
(Nizamidә Mәcnun, Kretyendә İven), nәhayәt, qәhrәmanların
mәnәvi sarsıntılarının tamamilә yeni baxış bucağından açılması
bacarığı (adәtәn, introspektiv monoloqlar, dialoqlar, lirik nәğmә-
lәr formalarında) sözügedәn mәnzum kurtuaz romanlarını bir
janrın vә bir tarixi dövrün әsәrlәri kimi elә yaxınlaşdırır ki, bunu
nәzәrә almadan bu vә ya digәr tәrәfdәn birbaşa alınmış süjetlәr-
dәn danışmaq mümkün deyil. Şәrqdә, elәcә dә Qәrbdә geniş ya-
yılmış bu janr onu sübut edir ki, hәr iki halda biz cәngavәrlik cә-
miyyәtinin yeni ideologiyasının poetik tәrtibatı, oxşar ictimai real-
lığın ideallaşdırılmış әksi ilә qarşılaşırıq.
Ancaq qeyd etmәk lazımdır ki, müsәlman Şәrqinin ictimai
hәyatının daha inkişaf etmiş formalarına müvafiq olaraq, Niza-
midә bu janr onun fransız müasirindәn daha kamil vә tarixәn da-
ha qabaqcıl formada üzә çıxmışdır. Kretyendә macәraçı-cәnga-
vәrlik vә fantaziya elementlәri bәzәn psixoloji tәhlili üstәlәyir vә
mәhәbbәt mövzusunun inkişafını әhәmiyyәtli dәrәcәdә kübar,
zümrә formaları xarakterizә edir, Nizami isә “Leyli vә Mәcnun”-
da hәr şeyi unutduran, feodal konsepsiyasının dar çәrçivәsindәn
azad, fәrdi hisslәrlә dolu “ali mәhәbbәt” romanını yaradır vә diq-
qәtini bütövlükdә bu hisslәrin daxili tәbәddülatlarının tәsvirinә
yönәldir. Bu baxımdan kurtuaz romanın inkişafının ilkin mәrhә-
lәlәrini tәmsil edәn Firdovsinin “Şahnamә”sindәki romantik epi-
zodlar (Zal vә Rüdabә, Bәhram Gur, Bijan vә Menijә vә b.) Kret-
yenә daha yaxındır, Nizaminin poeması isә daha çox Dantenin
“Yeni hәyat”ına yaxındır vә elә bu әsәr kimi, daha azad, intibah-
öncәsi orta әsr şәhәr mәdәniyyәtindәn doğmuşdur. Hәr iki halda
yeni “ali mәhәbbәt” idealının formalaşmasında o dövrün orta әsr
lirikasındakı analoji meyillәrlә – Şәrqdә klassik әrәb mәhәbbәt
poeziyası vә Qәrbdә provansal trubadur poeziyası (sevgi müna-
sibәtlәrinin ideallaşdırılması vә sevgili qız kultu) qarşılıqlı tәsiri
mühüm rol oynamışdır.
51
rafında cәmlәnmәsi, seçilmiş qәhrәmanları birlәşdirәn mәhәbbәt
hissinin roman xarakteri, mәhәbbәtin cәngavәrlik xidmәti kimi
anlaşılması, mәhәbbәt iztirablarının tәsviri, sevdiyi qızı görәrkәn
sevәn qәhrәmanın özünü itirmәsi, mәhәbbәt bәlasına tutulmaq
(Nizamidә Mәcnun, Kretyendә İven), nәhayәt, qәhrәmanların
mәnәvi sarsıntılarının tamamilә yeni baxış bucağından açılması
bacarığı (adәtәn, introspektiv monoloqlar, dialoqlar, lirik nәğmә-
lәr formalarında) sözügedәn mәnzum kurtuaz romanlarını bir
janrın vә bir tarixi dövrün әsәrlәri kimi elә yaxınlaşdırır ki, bunu
nәzәrә almadan bu vә ya digәr tәrәfdәn birbaşa alınmış süjetlәr-
dәn danışmaq mümkün deyil. Şәrqdә, elәcә dә Qәrbdә geniş ya-
yılmış bu janr onu sübut edir ki, hәr iki halda biz cәngavәrlik cә-
miyyәtinin yeni ideologiyasının poetik tәrtibatı, oxşar ictimai real-
lığın ideallaşdırılmış әksi ilә qarşılaşırıq.
Ancaq qeyd etmәk lazımdır ki, müsәlman Şәrqinin ictimai
hәyatının daha inkişaf etmiş formalarına müvafiq olaraq, Niza-
midә bu janr onun fransız müasirindәn daha kamil vә tarixәn da-
ha qabaqcıl formada üzә çıxmışdır. Kretyendә macәraçı-cәnga-
vәrlik vә fantaziya elementlәri bәzәn psixoloji tәhlili üstәlәyir vә
mәhәbbәt mövzusunun inkişafını әhәmiyyәtli dәrәcәdә kübar,
zümrә formaları xarakterizә edir, Nizami isә “Leyli vә Mәcnun”-
da hәr şeyi unutduran, feodal konsepsiyasının dar çәrçivәsindәn
azad, fәrdi hisslәrlә dolu “ali mәhәbbәt” romanını yaradır vә diq-
qәtini bütövlükdә bu hisslәrin daxili tәbәddülatlarının tәsvirinә
yönәldir. Bu baxımdan kurtuaz romanın inkişafının ilkin mәrhә-
lәlәrini tәmsil edәn Firdovsinin “Şahnamә”sindәki romantik epi-
zodlar (Zal vә Rüdabә, Bәhram Gur, Bijan vә Menijә vә b.) Kret-
yenә daha yaxındır, Nizaminin poeması isә daha çox Dantenin
“Yeni hәyat”ına yaxındır vә elә bu әsәr kimi, daha azad, intibah-
öncәsi orta әsr şәhәr mәdәniyyәtindәn doğmuşdur. Hәr iki halda
yeni “ali mәhәbbәt” idealının formalaşmasında o dövrün orta әsr
lirikasındakı analoji meyillәrlә – Şәrqdә klassik әrәb mәhәbbәt
poeziyası vә Qәrbdә provansal trubadur poeziyası (sevgi müna-
sibәtlәrinin ideallaşdırılması vә sevgili qız kultu) qarşılıqlı tәsiri
mühüm rol oynamışdır.
51
