Page 48 - jirmunski
P. 48
tor Jirmunski
hadır atının kömәyiylә aşıb-keçmә; burada qәhrәmanın rәqiblәri
vә düşmәnlәri çox vaxt yadelli tayfaların tәmsilçilәri yox, yeraltı
dünyanın bahadırları olur.
Sibirin vә Mәrkәzi Asiyanın türk vә monqol xalqlarının (al-
tay, şor, xakas, tuvalı, yakut, buryat-monqol vә b.) dastanı epo-
sun inkişafının ilkin mәrhәlәsinin gözәl nümunәlәrini qoruyub
saxlamışdır. Bәzi hallarda isә, mәsәlәn, Alpamış haqqında das-
tanda bahadırlıq nağılının qәhrәmanlıq eposuna transformasiya
prosesini dә hәmin xalqların tayfa-patriarxal quruluşundan feo-
dal quruluşuna doğru inkişafı ilә birlikdә izlәmәk mümkündür
(bax: sәh.211 vә s.).
Bu mәnada müxtәlif sәviyyәlәrdә feodal dövrü mәdәniyyәti-
nin vә әdәbiyyatının tәsirinә mәruz qalmış, “xalqların böyük
köçü” (IV–VI әsrlәr) dövrünә aid qәdim german eposunun bir
çox әnәnәvi cizgilәrini qoruyub saxlamış qәdim island “Edda”
(IX–XII әsrlәr) epik nәğmәlәrinin arxaik formalarında olan ger-
man epik dastanlarını (mәsәlәn, Ziqfrid vә Nibelunqlar haqqın-
da) vә XII–XIII әsrlәr orta yuxarı alman epik poemalarının müa-
sirlәşdirilmiş formalarının müqayisәsi heç dә az ibrәtamiz deyil.
Buradakı әnәnәvi epik süjetlәrin eyniliyi epik dastanların inkişa-
fının iki ardıcıl mәrhәlәsinin – tayfa qәhrәmanlıq nәğmәlәri vә
feodal cәmiyyәti epopeyasının aydın misalı kimi göstәrilә bi-
lәr.90
Lakin adәtәn, feodal dövrünün qәhrәmanlıq eposu özünün
klassik nümunәlәrindә (rus dastanları, serb yunak nәğmәlәri, qә-
dim fransız eposu vә s.) nağıl-eposun birbaşa davamı vә trans-
formasiyası kimi yaranmamışdır. Belә hallarda biz görürük ki,
epos qәdim nağıl irsindәn yenidәn mәnalandırılmış nağıl mәnşәli
әnәnәvi obrazlardan ayrıca poetik vasitәlәr kimi istifadә edәrәk
qismәn yararlanır. Belәliklә, bahadırlıq nağılı ilә epos arasında
genetik әlaqә mövcud ola vә ya olmaya bilәr. Odur ki, bu әlaqә
müxtәlif xalqlarda müxtәlif intensivliklә özünü göstәrir. Xalqın
inkişafının tarixi şәraitindәn asılı olaraq onun eposu daha arxaik
vә ya daha müasir (yәni feodal) ola bilәr: “Canqarnamә”dә vә
xüsusilә monqol-oyrat dastanlarında bahadırlıq nağıllarının qә-
dim motivlәri, mәsәlәn, xronoloji cәhәtdәn daha ilkin dövrlәrә
aid XV–XVI әsrlәr oğuz qәhrәmanlıq eposu “Kitabi-Dәdә Qor-
48
hadır atının kömәyiylә aşıb-keçmә; burada qәhrәmanın rәqiblәri
vә düşmәnlәri çox vaxt yadelli tayfaların tәmsilçilәri yox, yeraltı
dünyanın bahadırları olur.
Sibirin vә Mәrkәzi Asiyanın türk vә monqol xalqlarının (al-
tay, şor, xakas, tuvalı, yakut, buryat-monqol vә b.) dastanı epo-
sun inkişafının ilkin mәrhәlәsinin gözәl nümunәlәrini qoruyub
saxlamışdır. Bәzi hallarda isә, mәsәlәn, Alpamış haqqında das-
tanda bahadırlıq nağılının qәhrәmanlıq eposuna transformasiya
prosesini dә hәmin xalqların tayfa-patriarxal quruluşundan feo-
dal quruluşuna doğru inkişafı ilә birlikdә izlәmәk mümkündür
(bax: sәh.211 vә s.).
Bu mәnada müxtәlif sәviyyәlәrdә feodal dövrü mәdәniyyәti-
nin vә әdәbiyyatının tәsirinә mәruz qalmış, “xalqların böyük
köçü” (IV–VI әsrlәr) dövrünә aid qәdim german eposunun bir
çox әnәnәvi cizgilәrini qoruyub saxlamış qәdim island “Edda”
(IX–XII әsrlәr) epik nәğmәlәrinin arxaik formalarında olan ger-
man epik dastanlarını (mәsәlәn, Ziqfrid vә Nibelunqlar haqqın-
da) vә XII–XIII әsrlәr orta yuxarı alman epik poemalarının müa-
sirlәşdirilmiş formalarının müqayisәsi heç dә az ibrәtamiz deyil.
Buradakı әnәnәvi epik süjetlәrin eyniliyi epik dastanların inkişa-
fının iki ardıcıl mәrhәlәsinin – tayfa qәhrәmanlıq nәğmәlәri vә
feodal cәmiyyәti epopeyasının aydın misalı kimi göstәrilә bi-
lәr.90
Lakin adәtәn, feodal dövrünün qәhrәmanlıq eposu özünün
klassik nümunәlәrindә (rus dastanları, serb yunak nәğmәlәri, qә-
dim fransız eposu vә s.) nağıl-eposun birbaşa davamı vә trans-
formasiyası kimi yaranmamışdır. Belә hallarda biz görürük ki,
epos qәdim nağıl irsindәn yenidәn mәnalandırılmış nağıl mәnşәli
әnәnәvi obrazlardan ayrıca poetik vasitәlәr kimi istifadә edәrәk
qismәn yararlanır. Belәliklә, bahadırlıq nağılı ilә epos arasında
genetik әlaqә mövcud ola vә ya olmaya bilәr. Odur ki, bu әlaqә
müxtәlif xalqlarda müxtәlif intensivliklә özünü göstәrir. Xalqın
inkişafının tarixi şәraitindәn asılı olaraq onun eposu daha arxaik
vә ya daha müasir (yәni feodal) ola bilәr: “Canqarnamә”dә vә
xüsusilә monqol-oyrat dastanlarında bahadırlıq nağıllarının qә-
dim motivlәri, mәsәlәn, xronoloji cәhәtdәn daha ilkin dövrlәrә
aid XV–XVI әsrlәr oğuz qәhrәmanlıq eposu “Kitabi-Dәdә Qor-
48
