Page 39 - jirmunski
P. 39
Xalq qəhrəmanlıq eposu
hallarda mümkün olur. Nibelunqlar haqqında dastan ilә müqayi-
sәdә, bu, doğrudan da, yazılı formada saxlanmış bir sıra әsaslı
mәrhәlәlәrdә qeydә alınıb.
Alpamış haqqında Orta Asiya epik dastanı da belә nümunә-
lәrә aiddir. Bahadırlıq nәğmәsindәn irimiqyaslı epik dastana qә-
dәr özünün min ildәn artıq inkişafı boyunca o, tәhkiyә “tur”unun
iki әsas süjet çәrçivәsini – bahadır elçiliyi, elәcә dә qәhrәmanın
әsir düşmәsi vә qayıdışını saxlamışdır. Söylәyici Fazil Yuldaşev-
dәn yazıya alınmış “Alpamış”ın klassik özbәk versiyasını (oriji-
nalda 14 000-ә yaxın şeir) ilkin formaya daha yaxın olan başqa
variantlarla müqayisә etdikdә biz әnәnәvi süjetin elә hәmin ge-
nişlәndirilmiş üsullarını da qeydә ala bilәrik: mәtnә diqqәtlә iş-
lәnmiş detalları olan çoxsaylı yeni epizodik sәhnәlәrin vә yeni
iştirakçıların daxil edilmәsi, statik monoloqların vә dialoqların
әmәlә gәlmәsi, zahiri görünüşün, geyimlәrin, şәraitin, xalq adәt-
lәrinin (qaçış, döyüş, toy vә s.), xalqın ailә vә ictimai hәyatının
geniş tәsviri vә s. Özbәk epopeyasında hekayәtin epik genişliyi
vә bütövlüyü, hәtta ona genetik baxımdan daha yaxın vә qohum
olan, dastanın XVI әsrdә yaranmış kunqrat versiyası üçün ilkin
variantına yaxın inkişaf mәrhәlәsindә qalmış qazax vә qaraqal-
paq versiyaları ilә müqayisәdә dә aşkar görünür.83
Bununla belә, “Alpamış”ın nümunәsi göstәrir ki, Xoyslerin
fikirlәrinә baxmayaraq, epik genişlәnmә yazılı qeydәalma vә
eposun әdәbi şәklә salınması ilә mütlәq mәnada әlaqәli deyil.
Qırğız epopeyası “Manas”ın son dәrәcә böyük hәcmi dә bunu
tәsdiqlәyir. “Manas”ın (söylәyicilәr Saqımbay Orozbakov vә Sa-
yakbay Karalayevdәn) iki әn yaxşı vә tam qeydә alınmış varian-
tının hәr birindә 200.000-ә yaxın şeir vardır. Belә olduğu halda,
V.Radlovun 1860-cı illәrdә qeydә aldığı (cәmi 9500-ә yaxın şeir)
qısa versiyanın müvafiq epizodları ilә müqayisә dә ibrәtamizdir.
Yaxın keçmişin manasçıları üçün sәciyyәvi olan böyük formalar,
Manasın eposda adıkeçәn silahdaşı Caysan-ırçı üçün dә keçәrli-
dir. Onun haqqında deyilir ki, o, bir alaçığın bәzәdilmәsini düz
günortaya qәdәr tәsvir edә bilirmiş. Bütöv “Manas”ın bu tәrzdә
ifa edilmәsi üçün qәdim zamanlarda uzun günlәr (daha doğrusu,
39
hallarda mümkün olur. Nibelunqlar haqqında dastan ilә müqayi-
sәdә, bu, doğrudan da, yazılı formada saxlanmış bir sıra әsaslı
mәrhәlәlәrdә qeydә alınıb.
Alpamış haqqında Orta Asiya epik dastanı da belә nümunә-
lәrә aiddir. Bahadırlıq nәğmәsindәn irimiqyaslı epik dastana qә-
dәr özünün min ildәn artıq inkişafı boyunca o, tәhkiyә “tur”unun
iki әsas süjet çәrçivәsini – bahadır elçiliyi, elәcә dә qәhrәmanın
әsir düşmәsi vә qayıdışını saxlamışdır. Söylәyici Fazil Yuldaşev-
dәn yazıya alınmış “Alpamış”ın klassik özbәk versiyasını (oriji-
nalda 14 000-ә yaxın şeir) ilkin formaya daha yaxın olan başqa
variantlarla müqayisә etdikdә biz әnәnәvi süjetin elә hәmin ge-
nişlәndirilmiş üsullarını da qeydә ala bilәrik: mәtnә diqqәtlә iş-
lәnmiş detalları olan çoxsaylı yeni epizodik sәhnәlәrin vә yeni
iştirakçıların daxil edilmәsi, statik monoloqların vә dialoqların
әmәlә gәlmәsi, zahiri görünüşün, geyimlәrin, şәraitin, xalq adәt-
lәrinin (qaçış, döyüş, toy vә s.), xalqın ailә vә ictimai hәyatının
geniş tәsviri vә s. Özbәk epopeyasında hekayәtin epik genişliyi
vә bütövlüyü, hәtta ona genetik baxımdan daha yaxın vә qohum
olan, dastanın XVI әsrdә yaranmış kunqrat versiyası üçün ilkin
variantına yaxın inkişaf mәrhәlәsindә qalmış qazax vә qaraqal-
paq versiyaları ilә müqayisәdә dә aşkar görünür.83
Bununla belә, “Alpamış”ın nümunәsi göstәrir ki, Xoyslerin
fikirlәrinә baxmayaraq, epik genişlәnmә yazılı qeydәalma vә
eposun әdәbi şәklә salınması ilә mütlәq mәnada әlaqәli deyil.
Qırğız epopeyası “Manas”ın son dәrәcә böyük hәcmi dә bunu
tәsdiqlәyir. “Manas”ın (söylәyicilәr Saqımbay Orozbakov vә Sa-
yakbay Karalayevdәn) iki әn yaxşı vә tam qeydә alınmış varian-
tının hәr birindә 200.000-ә yaxın şeir vardır. Belә olduğu halda,
V.Radlovun 1860-cı illәrdә qeydә aldığı (cәmi 9500-ә yaxın şeir)
qısa versiyanın müvafiq epizodları ilә müqayisә dә ibrәtamizdir.
Yaxın keçmişin manasçıları üçün sәciyyәvi olan böyük formalar,
Manasın eposda adıkeçәn silahdaşı Caysan-ırçı üçün dә keçәrli-
dir. Onun haqqında deyilir ki, o, bir alaçığın bәzәdilmәsini düz
günortaya qәdәr tәsvir edә bilirmiş. Bütöv “Manas”ın bu tәrzdә
ifa edilmәsi üçün qәdim zamanlarda uzun günlәr (daha doğrusu,
39
