Page 311 - jirmunski
P. 311
Xalq qəhrəmanlıq eposu
türk şaman inancları ilә bağlı idi vә yalnız sonradan – İslam
dövründә ona bütpәrәst, çin olması ilә haqq qazandırmağa başla-
mışlar.
Qırğız Manasla çinli Almambet arasında qәdim qardaşlaşma
әnәnәsi ilә möhkәmlәndirilәn sәmimi, nәcib dostluğu, Manasın
anasının Almambeti oğulluğa götürmәsini tәsvir edәn qırğız epo-
su Almambetin obrazında cәmlәşmiş faciәvi ziddiyyәtlәrdәn vә
onun ictimai durumundan doğru-dürüst söhbәt açır.
“Әsl din” naminә öz xalqından vә soydaşlarından, qohumla-
rından imtina edәn, Manasın silahdaşı kimi Beycin üzәrinә Böyük
yürüşdә qırğız ordusuna bәlәdçilik edәn Almambet tәrk etdiyi
vәtәni üçün qәribsәyir, әtrafdakıların onu yadelli, fәrari-çinli qul
gözündә görüb inanmamasından sıxılır. Bu inamsızlıq Әr Kökçö,
Çubak vә hәtta Manasın özü ilә toqquşmalarda hәr dәfә özünü
büruzә verir. Möhkәm, sıx tayfa vә ailә әlaqәlәri üstündә qurulan
patriarxal-qәbilә cәmiyyәtindә Almambet özünün ali mәnşәyinә,
әsilzadә olmasına baxmayaraq, kimsәsiz, müdafiәsiz durumda
qalır. Almambet acı kәdәrlә Manasa deyir: “Burada öz eli (soy,
tayfa) olan әr hesab olunur. O, hәr nә desә, sözünün çәkisi var.
Öz elindәn ayrı düşmüş igidә, görünür, ölüm yaxşıdır. Öz xalqı-
na arxalanan hәr kәsin sözü keçәrlidir. Xalqını tәrk etmiş bәd-
bәxt isә ölsә yaxşıdır”.
Şәxsiyyәt vә qәbilә kollektivi, fәrdi inam vә әnәnә arasında-
kı faciәvi ziddiyyәtin, patriarxal-qәbilә münasibәtlәrinin süqutu
ilә bağlı yeni dövrün gәlmәsinin qırğız söylәyicilәri tәrәfindәn
belә dәrin psixoloji şәrhi dә qırğız eposunun inkişafının lap son-
rakı mәrhәlәsinә aiddir. Yeri gәlmişkәn, Karalayevdә Almambe-
tin hekayәtinin monoloji forması da buna dәlalәt edir. Epik tәh-
kiyәnin köhnә obyektiv qaydası üçün bu forma qeyri-adidir.
Belәliklә, qırğız eposunun mürәkkәb tәrkibindә әn az üç әsas
qatın (lay) olduğunu görmәk olar. Әn qәdim, tarixdәn әvvәlki,
әsasәn nağıl-mifoloji qat; bunu müәyyәn tarixlә bağlamaq mümkün
deyil: geniş surәtdә bu qat VI–XIV әsrlәrә aiddir. Manas (ilkin
mәrhәlәdә), Coloy, Saykal, Töştük, Oronqu, Kococaş vә bir çox
başqa fiqurlar bu qata dayanır. Bu qata aid qәhrәman vә süjetlәrin
311
türk şaman inancları ilә bağlı idi vә yalnız sonradan – İslam
dövründә ona bütpәrәst, çin olması ilә haqq qazandırmağa başla-
mışlar.
Qırğız Manasla çinli Almambet arasında qәdim qardaşlaşma
әnәnәsi ilә möhkәmlәndirilәn sәmimi, nәcib dostluğu, Manasın
anasının Almambeti oğulluğa götürmәsini tәsvir edәn qırğız epo-
su Almambetin obrazında cәmlәşmiş faciәvi ziddiyyәtlәrdәn vә
onun ictimai durumundan doğru-dürüst söhbәt açır.
“Әsl din” naminә öz xalqından vә soydaşlarından, qohumla-
rından imtina edәn, Manasın silahdaşı kimi Beycin üzәrinә Böyük
yürüşdә qırğız ordusuna bәlәdçilik edәn Almambet tәrk etdiyi
vәtәni üçün qәribsәyir, әtrafdakıların onu yadelli, fәrari-çinli qul
gözündә görüb inanmamasından sıxılır. Bu inamsızlıq Әr Kökçö,
Çubak vә hәtta Manasın özü ilә toqquşmalarda hәr dәfә özünü
büruzә verir. Möhkәm, sıx tayfa vә ailә әlaqәlәri üstündә qurulan
patriarxal-qәbilә cәmiyyәtindә Almambet özünün ali mәnşәyinә,
әsilzadә olmasına baxmayaraq, kimsәsiz, müdafiәsiz durumda
qalır. Almambet acı kәdәrlә Manasa deyir: “Burada öz eli (soy,
tayfa) olan әr hesab olunur. O, hәr nә desә, sözünün çәkisi var.
Öz elindәn ayrı düşmüş igidә, görünür, ölüm yaxşıdır. Öz xalqı-
na arxalanan hәr kәsin sözü keçәrlidir. Xalqını tәrk etmiş bәd-
bәxt isә ölsә yaxşıdır”.
Şәxsiyyәt vә qәbilә kollektivi, fәrdi inam vә әnәnә arasında-
kı faciәvi ziddiyyәtin, patriarxal-qәbilә münasibәtlәrinin süqutu
ilә bağlı yeni dövrün gәlmәsinin qırğız söylәyicilәri tәrәfindәn
belә dәrin psixoloji şәrhi dә qırğız eposunun inkişafının lap son-
rakı mәrhәlәsinә aiddir. Yeri gәlmişkәn, Karalayevdә Almambe-
tin hekayәtinin monoloji forması da buna dәlalәt edir. Epik tәh-
kiyәnin köhnә obyektiv qaydası üçün bu forma qeyri-adidir.
Belәliklә, qırğız eposunun mürәkkәb tәrkibindә әn az üç әsas
qatın (lay) olduğunu görmәk olar. Әn qәdim, tarixdәn әvvәlki,
әsasәn nağıl-mifoloji qat; bunu müәyyәn tarixlә bağlamaq mümkün
deyil: geniş surәtdә bu qat VI–XIV әsrlәrә aiddir. Manas (ilkin
mәrhәlәdә), Coloy, Saykal, Töştük, Oronqu, Kococaş vә bir çox
başqa fiqurlar bu qata dayanır. Bu qata aid qәhrәman vә süjetlәrin
311
