Page 305 - jirmunski
P. 305
Xalq qəhrəmanlıq eposu
lәndә Kococaş öz sәrrast oxu ilә bir-birinin ardınca Manasın si-
lahdaşlarını – Sırqakı, Çubakı, Sereki vә bir çox başqalarını,
axırda isә Almambeti öldürür. Manas onu öz tüfәngindәn (ağ-
kәltә) atәş açaraq öldürür.
Düşmәn ordusunu müşayiәt edәn, havanı ovsunlayan vә rә-
qibi qorxutmaqçün ilğımlar yaradan cadugәrlәr (ayarlar), әjda-
halar (acıdarlar) vә qәhrәmanların tәkbәtәk döyüşә çıxdığı nә-
hәnglәr (divlәr), sehrli dönmәlәr vә çevrilmәlәr (Koşoyun Qaş-
qara sәfәri vә Almambetin kәşfiyyatında) vә s. dә “Manas”dakı
nağıl fantastikası elementlәrinә aiddir. Bu obrazlarda heç dә hәr
şey eyni dәrәcәdә qәdim deyil: “ayar” sözünün özü (bic, mәkrli,
hiylәgәr), “acıdar” (“ajdaxo” – ilan), “döö” (div, nәhәng) – fars
mәnşәli sözlәrdir vә beynәlxalq mәdәni tәsirlәrin olmasına, na-
ğıl fantastikasının eposa beynәlxalq nağıl motivlәrinin repertua-
rından daxil olması mümkünlüyünә işarә edir. Düzdür, alınma
söz bir sıra hallarda dәrin yerli köklәrә malik xalq tәsәvvürünü
ört-basdır edә bilәr – “div” sözü unudulmuş qәdim nağıl nәhәn-
ginin adını әvәz edir, daha qәdim zamanlarda ordunu müşayiәt
edәn vә sehrli vasitәlәrlә ona qәlәbә gәtirmәyә çalışan şamanlar
“ayarlar” adlandırılır.82 Lakin bütün bu möcüzәlәr (Koşoyun
sehrli macәraları istisna olmaqla) әksәr hallarda çinlilәrә vә ya
mәnşәcә çinli olub öz soydaşlarından sehrbazlığın sirlәrinә yiyә-
lәnәn Almambetә aid edilir. Qәdim vә müdrik Çin xalqı söylәyi-
cinin tәsәvvüründә sirli biliklәrә vә qüdrәtli sehr elminә yiyәlә-
nib. Beycinә Böyük yürüşün sirli ekzotikası bununla әsaslandırı-
lır.
Ancaq nağıl fantastikası “Manas”da әsas vә aparıcı element
deyil: tarixlә bağlı olan qәhrәmanlıq eposunun daha qәdim baha-
dırlıq nağılından vә feodal dövrünün tipoloji cәhәtdәn daha son-
rakı roman tipli eposundan – Qәrbdә cәngavәrlik romanından vә
ya müsәlman Şәrqindә xalq romanından fәrqi dә elә bundadır.
Şәrqdә özbәklәrin “Alpamış”ı vә qazaxların bahadırlıq nәğmәlә-
ri, rus bılinaları, cәnubi slavyan epik nәğmәlәri kimi, Qәrb xalq-
larında isә alman “Nibelunqları” vә fransız “Roland haqqında
nәğmә” kimi “Manas” da tipik qәhrәmanlıq eposudur. Qәhrә-
305
lәndә Kococaş öz sәrrast oxu ilә bir-birinin ardınca Manasın si-
lahdaşlarını – Sırqakı, Çubakı, Sereki vә bir çox başqalarını,
axırda isә Almambeti öldürür. Manas onu öz tüfәngindәn (ağ-
kәltә) atәş açaraq öldürür.
Düşmәn ordusunu müşayiәt edәn, havanı ovsunlayan vә rә-
qibi qorxutmaqçün ilğımlar yaradan cadugәrlәr (ayarlar), әjda-
halar (acıdarlar) vә qәhrәmanların tәkbәtәk döyüşә çıxdığı nә-
hәnglәr (divlәr), sehrli dönmәlәr vә çevrilmәlәr (Koşoyun Qaş-
qara sәfәri vә Almambetin kәşfiyyatında) vә s. dә “Manas”dakı
nağıl fantastikası elementlәrinә aiddir. Bu obrazlarda heç dә hәr
şey eyni dәrәcәdә qәdim deyil: “ayar” sözünün özü (bic, mәkrli,
hiylәgәr), “acıdar” (“ajdaxo” – ilan), “döö” (div, nәhәng) – fars
mәnşәli sözlәrdir vә beynәlxalq mәdәni tәsirlәrin olmasına, na-
ğıl fantastikasının eposa beynәlxalq nağıl motivlәrinin repertua-
rından daxil olması mümkünlüyünә işarә edir. Düzdür, alınma
söz bir sıra hallarda dәrin yerli köklәrә malik xalq tәsәvvürünü
ört-basdır edә bilәr – “div” sözü unudulmuş qәdim nağıl nәhәn-
ginin adını әvәz edir, daha qәdim zamanlarda ordunu müşayiәt
edәn vә sehrli vasitәlәrlә ona qәlәbә gәtirmәyә çalışan şamanlar
“ayarlar” adlandırılır.82 Lakin bütün bu möcüzәlәr (Koşoyun
sehrli macәraları istisna olmaqla) әksәr hallarda çinlilәrә vә ya
mәnşәcә çinli olub öz soydaşlarından sehrbazlığın sirlәrinә yiyә-
lәnәn Almambetә aid edilir. Qәdim vә müdrik Çin xalqı söylәyi-
cinin tәsәvvüründә sirli biliklәrә vә qüdrәtli sehr elminә yiyәlә-
nib. Beycinә Böyük yürüşün sirli ekzotikası bununla әsaslandırı-
lır.
Ancaq nağıl fantastikası “Manas”da әsas vә aparıcı element
deyil: tarixlә bağlı olan qәhrәmanlıq eposunun daha qәdim baha-
dırlıq nağılından vә feodal dövrünün tipoloji cәhәtdәn daha son-
rakı roman tipli eposundan – Qәrbdә cәngavәrlik romanından vә
ya müsәlman Şәrqindә xalq romanından fәrqi dә elә bundadır.
Şәrqdә özbәklәrin “Alpamış”ı vә qazaxların bahadırlıq nәğmәlә-
ri, rus bılinaları, cәnubi slavyan epik nәğmәlәri kimi, Qәrb xalq-
larında isә alman “Nibelunqları” vә fransız “Roland haqqında
nәğmә” kimi “Manas” da tipik qәhrәmanlıq eposudur. Qәhrә-
305
