Page 297 - jirmunski
P. 297
Xalq qəhrəmanlıq eposu
hökmdarı Esen xanın adı bir neçә kalmık vә monqol xanı vә sәr-
kәrdәsinin adı ilә tarixi paralellik tәşkil edir. XV әsrin birinci ya-
rısında, oyrat (kalmık) köçәri dövlәtinin ilkin hәrbi ekspansiyası
dövründә islam tarixi mәnbәlәrindә kalmık sәrkәrdәsi, hәmin
dövrün әsas oyrat rәhbәri Toqonun oğlu Esen-tayçjinin adı dәfә-
lәrlә xatırlanır. Akademik Bartoldun qeyd etdiyi kimi, Moğol
dövlәtinin müsәlman hökmdarı Veys xan (1418–1428-ci illәr
arası) Esen tayçji ilә dәfәlәrlә müharibә etmişdir. Veys xan kal-
mıklarla altmış bir dәfә döyüşә girmiş, onlardan yalnız birindә
qәlәbә çalmışdır; o, iki dәfә kalmıklara әsir düşmüş vә öz bacısı-
nı Eysen-tayçjiyә әrә vermәyә mәcbur olmuşdur.55 Ola bilsin ki,
bu kalmık sәrkәrdәsinin tarixi adı qırğız eposunda qırğızlarla
düşmәn münasibәtdә olan kalmık vә çinli hökmdarının adı kimi
saxlanmışdır. Çingiz xanın nәslindәn iki monqol hökmdarı Esen-
buk adını daşıyırdı: birincisi, XIV әsrin әvvәllәrindә Çağatay
dövlәtinin (1318-ci ildә vәfat etmişdir), ikincisi isә XV әsrin or-
talarında Moğol dövlәtinin hökmdarı olmuşdur (1432–1462-ci
illәr); sonuncunun dövründә özbәk xanı Әbülxayırdan aralanmış
qazax tayfaları Moğol dövlәtinә, Çu çayının sahillәrinә köç et-
mişlәr (1456-cı il).56
Bununla bağlı çinlilәrin әsas bahadırı, Manasın әn güclü rә-
qibi Konurbayın (Radlovun fikrincә, Konqur bay) adı daha çox
maraq doğurur. Bu ad Canqarın bahadırları arasında daha çox
mәşhurlaşmış Xonqorun (Buumin-Ulan-Xonqor) adı ilә sәslәşir.
Bu adların oxşarlığını Şәrqi Türküstanda kalmık “Canqarnamә”-
sinin ifaçıları ilә rastlaşan qırğız manasçıları da qeyd etmişlәr.
Onların sözlәrinә görә, kalmıklar Konqur-bayı tanıyırlar, ancaq
onların nәğmәlәrindә o, әsas qәhrәmandır. Bu oxşarlıq, güman
ki, tәsadüfi xarakter daşımır vә yad dilin, hәm dә düşmәn xalqın
eposundan alınma kimi dә izah edilә bilmәz. Bu mәqam daha
çox ona işarә edir ki, kalmık bahadırı Xonqor – Konqurun proto-
tipi real tarixi şәxsiyyәtdir, onun adı vә haqqında xatirәlәr hәm
kalmıkların özlәrinin, hәm dә onların düşmәnlәri olan qırğızların
eposunda saxlanmışdır.
Çox güman ki, Konqur bay – Xonqorun adı kalmık tarixi
mәnbәlәrindә XVI әsrin ikinci yarısında qüdrәtli kalmık sәrkәr-
297
hökmdarı Esen xanın adı bir neçә kalmık vә monqol xanı vә sәr-
kәrdәsinin adı ilә tarixi paralellik tәşkil edir. XV әsrin birinci ya-
rısında, oyrat (kalmık) köçәri dövlәtinin ilkin hәrbi ekspansiyası
dövründә islam tarixi mәnbәlәrindә kalmık sәrkәrdәsi, hәmin
dövrün әsas oyrat rәhbәri Toqonun oğlu Esen-tayçjinin adı dәfә-
lәrlә xatırlanır. Akademik Bartoldun qeyd etdiyi kimi, Moğol
dövlәtinin müsәlman hökmdarı Veys xan (1418–1428-ci illәr
arası) Esen tayçji ilә dәfәlәrlә müharibә etmişdir. Veys xan kal-
mıklarla altmış bir dәfә döyüşә girmiş, onlardan yalnız birindә
qәlәbә çalmışdır; o, iki dәfә kalmıklara әsir düşmüş vә öz bacısı-
nı Eysen-tayçjiyә әrә vermәyә mәcbur olmuşdur.55 Ola bilsin ki,
bu kalmık sәrkәrdәsinin tarixi adı qırğız eposunda qırğızlarla
düşmәn münasibәtdә olan kalmık vә çinli hökmdarının adı kimi
saxlanmışdır. Çingiz xanın nәslindәn iki monqol hökmdarı Esen-
buk adını daşıyırdı: birincisi, XIV әsrin әvvәllәrindә Çağatay
dövlәtinin (1318-ci ildә vәfat etmişdir), ikincisi isә XV әsrin or-
talarında Moğol dövlәtinin hökmdarı olmuşdur (1432–1462-ci
illәr); sonuncunun dövründә özbәk xanı Әbülxayırdan aralanmış
qazax tayfaları Moğol dövlәtinә, Çu çayının sahillәrinә köç et-
mişlәr (1456-cı il).56
Bununla bağlı çinlilәrin әsas bahadırı, Manasın әn güclü rә-
qibi Konurbayın (Radlovun fikrincә, Konqur bay) adı daha çox
maraq doğurur. Bu ad Canqarın bahadırları arasında daha çox
mәşhurlaşmış Xonqorun (Buumin-Ulan-Xonqor) adı ilә sәslәşir.
Bu adların oxşarlığını Şәrqi Türküstanda kalmık “Canqarnamә”-
sinin ifaçıları ilә rastlaşan qırğız manasçıları da qeyd etmişlәr.
Onların sözlәrinә görә, kalmıklar Konqur-bayı tanıyırlar, ancaq
onların nәğmәlәrindә o, әsas qәhrәmandır. Bu oxşarlıq, güman
ki, tәsadüfi xarakter daşımır vә yad dilin, hәm dә düşmәn xalqın
eposundan alınma kimi dә izah edilә bilmәz. Bu mәqam daha
çox ona işarә edir ki, kalmık bahadırı Xonqor – Konqurun proto-
tipi real tarixi şәxsiyyәtdir, onun adı vә haqqında xatirәlәr hәm
kalmıkların özlәrinin, hәm dә onların düşmәnlәri olan qırğızların
eposunda saxlanmışdır.
Çox güman ki, Konqur bay – Xonqorun adı kalmık tarixi
mәnbәlәrindә XVI әsrin ikinci yarısında qüdrәtli kalmık sәrkәr-
297
