Page 291 - jirmunski
P. 291
Xalq qəhrəmanlıq eposu
Qırğızların kalmıklarla mübarizәsinin tarixi fonu yalnız XV
әsrdәn başlayaraq meydana gәlә bilәrdi. Bu zaman Mәrkәzi Asi-
yanın monqol tayfaları arasında qüdrәtli oyrat (kalmık) dövlәti
yaranmışdı. Bu dövlәtin qalıqları XVIII әsrin ortalarında çinlilәr
tәrәfindәn süquta uğradılmışdı (1758). Hәmin dövrdә Dәclә-Fә-
rat, İssık-Kul, Tyan-Şan әrazilәri vә Orta Asiya (Daşkәndә, Say-
rama vә Türküstana qәdәr) dәfәlәrlә kalmıkların dağıdıcı hücum-
larına mәruz qalmışdı.26 XVII әsrdә kalmıklar Semireçyeni әlә
keçirmişdilәr vә kalmık xanının qәrargahı İli çayı yaxınlığında
yerlәşirdi. XVIII әsrin ikinci yarısında çinlilәr kalmık dövlәtini
mәhv etdikdәn sonra qazaxlar vә qırğızlar Semireçyeyә qayıdıb
burada “nominal olaraq bir müddәt çin tәbәәlәri sayılırlar”, lakin
“faktiki olaraq tamamilә müstәqil idilәr”.27
Yuxarıda (bax: s.219) da deyildiyi kimi, Çingiz xan imperi-
yasının qalıqları әsasında köçәri türk xalqlarının yeni tayfa vә
dövlәt birliklәrinin yaranması ilә bağlı XV–XVIII әsrlәr kalmık
müharibәlәrinin tarixi hadisәlәri bütün bu xalqların epik yaradı-
cılığında öz poetik әksini tapmışdır: qazax vә qaraqalpaq baha-
dırlıq nәğmәlәrindә, “Alpamış”ın sonrakı özbәk (kunqrat-bay-
sun) (XVI әsr) variantında vә s. Digәr tәrәfdәn, akademik S.A.Ko-
zinin qeyd etdiyi kimi, XV әsrdә köçәri oyrat dövlәtinin siyasi
qüdrәti kalmıkların “Canqarnamә” epik silsilәsindә әks olun-
muşdur.28
Tarixi mәnbәlәrdә yer almış mәlumatlara görә, XVI әsrin bi-
rinci yarısında İssık-Kul vә qәrbi Tyan-Şan әrazisindә yaşayan
qırğızlar gah kalmıkların vә Moğol dövlәtinin monqol xanlarının
әsarәtindә yaşamış, gah da onlara qarşı üsyan edәrәk qanlı müha-
ribәlәr aparmışlar. XVI–XVII әsrin İslam tarixçilәri “qırğızları
döyüşkәn vә güclü, onları әsarәt altına almağa çalışan qonşuların
cәhdlәrinә mәtanәtlә müqavimәt göstәrәn bir xalq kimi xarakte-
rizә edirlәr”.29 Qırğızları Moğol dövlәtinin “vәhşi şirlәri” adlan-
dırırlar.30 “Onlar nә kafir, nә dә müsәlmandırlar, keçidlәri olan
sıldırım dağlarda yaşayırlar. Hәr hansı bir hökmdar onlara qarşı
ordu göndәrsә, onlar öz ailәlәrini dağlarda gizlәdir, özlәri isә elә
hәmin keçidlәri tuturlar”.31 Qırğızlar Mәhәmmәd adlı rәhbәrin
291
Qırğızların kalmıklarla mübarizәsinin tarixi fonu yalnız XV
әsrdәn başlayaraq meydana gәlә bilәrdi. Bu zaman Mәrkәzi Asi-
yanın monqol tayfaları arasında qüdrәtli oyrat (kalmık) dövlәti
yaranmışdı. Bu dövlәtin qalıqları XVIII әsrin ortalarında çinlilәr
tәrәfindәn süquta uğradılmışdı (1758). Hәmin dövrdә Dәclә-Fә-
rat, İssık-Kul, Tyan-Şan әrazilәri vә Orta Asiya (Daşkәndә, Say-
rama vә Türküstana qәdәr) dәfәlәrlә kalmıkların dağıdıcı hücum-
larına mәruz qalmışdı.26 XVII әsrdә kalmıklar Semireçyeni әlә
keçirmişdilәr vә kalmık xanının qәrargahı İli çayı yaxınlığında
yerlәşirdi. XVIII әsrin ikinci yarısında çinlilәr kalmık dövlәtini
mәhv etdikdәn sonra qazaxlar vә qırğızlar Semireçyeyә qayıdıb
burada “nominal olaraq bir müddәt çin tәbәәlәri sayılırlar”, lakin
“faktiki olaraq tamamilә müstәqil idilәr”.27
Yuxarıda (bax: s.219) da deyildiyi kimi, Çingiz xan imperi-
yasının qalıqları әsasında köçәri türk xalqlarının yeni tayfa vә
dövlәt birliklәrinin yaranması ilә bağlı XV–XVIII әsrlәr kalmık
müharibәlәrinin tarixi hadisәlәri bütün bu xalqların epik yaradı-
cılığında öz poetik әksini tapmışdır: qazax vә qaraqalpaq baha-
dırlıq nәğmәlәrindә, “Alpamış”ın sonrakı özbәk (kunqrat-bay-
sun) (XVI әsr) variantında vә s. Digәr tәrәfdәn, akademik S.A.Ko-
zinin qeyd etdiyi kimi, XV әsrdә köçәri oyrat dövlәtinin siyasi
qüdrәti kalmıkların “Canqarnamә” epik silsilәsindә әks olun-
muşdur.28
Tarixi mәnbәlәrdә yer almış mәlumatlara görә, XVI әsrin bi-
rinci yarısında İssık-Kul vә qәrbi Tyan-Şan әrazisindә yaşayan
qırğızlar gah kalmıkların vә Moğol dövlәtinin monqol xanlarının
әsarәtindә yaşamış, gah da onlara qarşı üsyan edәrәk qanlı müha-
ribәlәr aparmışlar. XVI–XVII әsrin İslam tarixçilәri “qırğızları
döyüşkәn vә güclü, onları әsarәt altına almağa çalışan qonşuların
cәhdlәrinә mәtanәtlә müqavimәt göstәrәn bir xalq kimi xarakte-
rizә edirlәr”.29 Qırğızları Moğol dövlәtinin “vәhşi şirlәri” adlan-
dırırlar.30 “Onlar nә kafir, nә dә müsәlmandırlar, keçidlәri olan
sıldırım dağlarda yaşayırlar. Hәr hansı bir hökmdar onlara qarşı
ordu göndәrsә, onlar öz ailәlәrini dağlarda gizlәdir, özlәri isә elә
hәmin keçidlәri tuturlar”.31 Qırğızlar Mәhәmmәd adlı rәhbәrin
291
