Page 254 - jirmunski
P. 254
tor Jirmunski
lindәn yazıya alınmış “Manas”ın versiyaları arasındakı әhәmiy-
yәtli fәrqlәr onların iki fәrqli manasçı mәktәbinә – Tyan-Şan
(Orozbakov) vә İssık-Kul (Qaralayev) mәktәblәrinә mәnsub ol-
ması ilә izah olunur.40
Türkmәn xalq romanı “Necep-oğlan”da ifaçının tәlim keç-
mәsi vә sınaqdan çıxarılmasından söz açılır. Burada sınaq müәl-
lim vә onun tәlәbәsi arasında keçirilәn tapmacalarla (qıfılbәnd)
mükalimә formasındadır (aydım). Bir çox mәlumatlara görә,
keçmişdә, hәqiqәtәn dә, belә sınaqlar keçirilirmiş.
Akademik B.Y.Vladimirtsov Şimal-Qәrbi Monqolustanda oy-
rot (kalmık) epos söylәyicilәrinin peşәkar tәlimi (tulçi) haqqında
mәlumat verir. Onun müşahidәlәri X.T.Zәrifovun özbәk baxşıla-
rı haqqında söylәdiklәri ilә üst-üstә düşür:
“Çox vaxt ifaçı – tulçilәrin özlәri özlәrinә xәlәf axtarırlar.
Gәnc şәyird öncә onun xoşuna gәlәn hәr hansı bir eposun süjeti-
ni, onun hadisәlәr xәttinin inkişafını mәnimsәmәyә çalışır. O,
әvvәlcә praktiki, sonra isә nәzәri baxımdan eposun, sonra isә,
ümumiyyәtlә, epik eposun sxemi, planı ilә tanış olur. Eposa tam
bәlәd olmaq üçün o, eposu tәrkib hissәlәrinә – giriş, әsas hissә
vә kömәkçi epizodlara bölmәyi öyrәnir; müxtәlif tәsvirlәrin ayırd
edilmәsinә, mәsәlәn, hәr hansı bir әrazinin, atın, hansısa bir şah-
zadәnin gözәlliyinin tәsvirini epos qәhrәmanının şücaәtlәrinin
tәsvirindәn, onun әsas süjetindәn ayırd etmәk bacarığına yiyәlә-
nir. Bunlara yiyәlәndikdәn vә eposda hadisәlәrin inkişafını tam
mәnimsәyәndәn sonra gәnc tәlәbә “ümumi yerlәr”in vә “bәzә-
mәlәr”in fiqural ifadәlәrini öyrәnmәyә başlayır. Oyrat qәhrә-
manlıq eposlarının ifaçısı olmaq istәyәn bilmәlidir ki, eposda
müәyyәn yerlәr tez-tez tәkrarlanır vә onlara digәr eposlarda da
rast gәlmәk olar; bununla yanaşı, tәlәbә bilmәlidir ki, yaxşı, tәcrü-
bәli ifaçı tez-tez tәkrarlanan bu mәqamlara müәyyәn cizgilәr әla-
vә edib onu rәngarәng etmәyi, canlandırmağı bacarmalıdır. Tәlә-
bә әvvәl tәkrarlanan müxtәlif “ümumi yerlәr”i, mәsәlәn, “başlıq-
lar”ı, qәhrәmanın yurdunun vәsfi, onun atının tәsviri, iki bahadı-
rın döyüş sәhnәsi vә s. kimi yerlәri yadında saxlayır. Sonra o, bir
sıra poetik ifadәlәri, fiqurları, epitetlәri öyrәnir vә onları tanış
254
lindәn yazıya alınmış “Manas”ın versiyaları arasındakı әhәmiy-
yәtli fәrqlәr onların iki fәrqli manasçı mәktәbinә – Tyan-Şan
(Orozbakov) vә İssık-Kul (Qaralayev) mәktәblәrinә mәnsub ol-
ması ilә izah olunur.40
Türkmәn xalq romanı “Necep-oğlan”da ifaçının tәlim keç-
mәsi vә sınaqdan çıxarılmasından söz açılır. Burada sınaq müәl-
lim vә onun tәlәbәsi arasında keçirilәn tapmacalarla (qıfılbәnd)
mükalimә formasındadır (aydım). Bir çox mәlumatlara görә,
keçmişdә, hәqiqәtәn dә, belә sınaqlar keçirilirmiş.
Akademik B.Y.Vladimirtsov Şimal-Qәrbi Monqolustanda oy-
rot (kalmık) epos söylәyicilәrinin peşәkar tәlimi (tulçi) haqqında
mәlumat verir. Onun müşahidәlәri X.T.Zәrifovun özbәk baxşıla-
rı haqqında söylәdiklәri ilә üst-üstә düşür:
“Çox vaxt ifaçı – tulçilәrin özlәri özlәrinә xәlәf axtarırlar.
Gәnc şәyird öncә onun xoşuna gәlәn hәr hansı bir eposun süjeti-
ni, onun hadisәlәr xәttinin inkişafını mәnimsәmәyә çalışır. O,
әvvәlcә praktiki, sonra isә nәzәri baxımdan eposun, sonra isә,
ümumiyyәtlә, epik eposun sxemi, planı ilә tanış olur. Eposa tam
bәlәd olmaq üçün o, eposu tәrkib hissәlәrinә – giriş, әsas hissә
vә kömәkçi epizodlara bölmәyi öyrәnir; müxtәlif tәsvirlәrin ayırd
edilmәsinә, mәsәlәn, hәr hansı bir әrazinin, atın, hansısa bir şah-
zadәnin gözәlliyinin tәsvirini epos qәhrәmanının şücaәtlәrinin
tәsvirindәn, onun әsas süjetindәn ayırd etmәk bacarığına yiyәlә-
nir. Bunlara yiyәlәndikdәn vә eposda hadisәlәrin inkişafını tam
mәnimsәyәndәn sonra gәnc tәlәbә “ümumi yerlәr”in vә “bәzә-
mәlәr”in fiqural ifadәlәrini öyrәnmәyә başlayır. Oyrat qәhrә-
manlıq eposlarının ifaçısı olmaq istәyәn bilmәlidir ki, eposda
müәyyәn yerlәr tez-tez tәkrarlanır vә onlara digәr eposlarda da
rast gәlmәk olar; bununla yanaşı, tәlәbә bilmәlidir ki, yaxşı, tәcrü-
bәli ifaçı tez-tez tәkrarlanan bu mәqamlara müәyyәn cizgilәr әla-
vә edib onu rәngarәng etmәyi, canlandırmağı bacarmalıdır. Tәlә-
bә әvvәl tәkrarlanan müxtәlif “ümumi yerlәr”i, mәsәlәn, “başlıq-
lar”ı, qәhrәmanın yurdunun vәsfi, onun atının tәsviri, iki bahadı-
rın döyüş sәhnәsi vә s. kimi yerlәri yadında saxlayır. Sonra o, bir
sıra poetik ifadәlәri, fiqurları, epitetlәri öyrәnir vә onları tanış
254
