Page 244 - jirmunski
P. 244
tor Jirmunski
lәn, rәqibin çatışmazlıqlarını lağa qoymaq. Qadın akınla deyiş-
mәdә qadının durumu vә hüquqları, sevgi vә ifadә tәrzi haqqında
mübahisә aparılırdı. Qәdim zamanlarda olduğu kimi, mücәrrәd-
didaktik mövzularda mübahisәlәrә xüsusi yer ayrılırdı: müdrik-
lik vә bilik yarışları (ölkәlәri, xalqları sadalamaq vә s.), mәrasim
tipli tapmaca yarışları.
İki rәqib tayfa vә ya qәbilә arasında keçirilәn deyişmә daha
geniş ictimai әhәmiyyәt kәsb edirdi. “Maraqlıdır ki, belә deyiş-
mәlәrdә, әsasәn, hәr iki qәbilәnin başçıları, bәylәri vә bütövlükdә
ali tәbәqәsi lağ obyektinә çevrilirdi: akınlardan hәr biri rәqib qә-
bilәni әlә salanda amansız sarkazmla onun qürurlu bәylәrinә vә
qәbilә ağsaqqallarına hücum edir, onların zorakılığını, tamahkar-
lığını, yaramazlığını sadalayaraq qüsurlarını ifşa edirdi. Bununla
müqayisәdә deyişmәnin birinci – mәdhiyyә hissәsi arxa plana
keçirdi vә dinlәyici-xalqın yaddaşında yuxarı dairәlәrin qüsurla-
rını qamçılayan yalnız ifşaedici nәğmәlәr qalırdı. Aytısların bu
növü daha çox populyar idi. Burada, elә bil ki, deyişәn akınlar
arasında sözsüz sövdәlәşmә var idi vә aytısın özünün forması
akına belә bir imkan verirdi ki, xalq öz bәylәri haqqında fikirlәş-
diyini açıq söylәsin, çünki qәlәbә çalmaq üçün akın daha çox
mәharәt vә hazırcavablıq nümayiş etdirmәli idi. Arada belә ay-
tıslar onunla bitirdi ki, qәzәblәnmiş bәy onu rәqib akınının
öldürücü ifşasından müdafiә edә bilmәdiyinә görә öz akınını
qamçı ilә döyürdü”.24
1943-cü ildәn başlayaraq Sovet Qazaxıstanında dәfәlәrlә
müasir mövzulara dair (kolxoz işlәrindә deyişmәlәr vә s.) ümum-
respublika vә әyalәtlәrarası aytıslar keçirilirdi.
Aytıs yarışanlardan böyük zirәklik vә qazax akınlarının yara-
dıcılığı üçün sәciyyәvi olan improvizasiya qabiliyyәti (bәdahә-
tәn şeir söylәmә) tәlәb edirdi. Artıq sovet dövründә gәnc yaşla-
rında vәfat etmiş akın İsa Bayzakov (1900-1946) belә improvi-
zasiya ustalarından idi. 20-ci illәrdә gәnc Bayzakovun improvi-
zasiyalarında iştirak edәn musiqişünas A.Zateviç yazır: “Onun
toplaşanlar tәrәfindәn verilmiş mövzu vә ya sadәcә yerdәn atıl-
mış bir atmaca ilә bağlı cәsarәtli, uzun, axar su kimi şaqraq,
244
lәn, rәqibin çatışmazlıqlarını lağa qoymaq. Qadın akınla deyiş-
mәdә qadının durumu vә hüquqları, sevgi vә ifadә tәrzi haqqında
mübahisә aparılırdı. Qәdim zamanlarda olduğu kimi, mücәrrәd-
didaktik mövzularda mübahisәlәrә xüsusi yer ayrılırdı: müdrik-
lik vә bilik yarışları (ölkәlәri, xalqları sadalamaq vә s.), mәrasim
tipli tapmaca yarışları.
İki rәqib tayfa vә ya qәbilә arasında keçirilәn deyişmә daha
geniş ictimai әhәmiyyәt kәsb edirdi. “Maraqlıdır ki, belә deyiş-
mәlәrdә, әsasәn, hәr iki qәbilәnin başçıları, bәylәri vә bütövlükdә
ali tәbәqәsi lağ obyektinә çevrilirdi: akınlardan hәr biri rәqib qә-
bilәni әlә salanda amansız sarkazmla onun qürurlu bәylәrinә vә
qәbilә ağsaqqallarına hücum edir, onların zorakılığını, tamahkar-
lığını, yaramazlığını sadalayaraq qüsurlarını ifşa edirdi. Bununla
müqayisәdә deyişmәnin birinci – mәdhiyyә hissәsi arxa plana
keçirdi vә dinlәyici-xalqın yaddaşında yuxarı dairәlәrin qüsurla-
rını qamçılayan yalnız ifşaedici nәğmәlәr qalırdı. Aytısların bu
növü daha çox populyar idi. Burada, elә bil ki, deyişәn akınlar
arasında sözsüz sövdәlәşmә var idi vә aytısın özünün forması
akına belә bir imkan verirdi ki, xalq öz bәylәri haqqında fikirlәş-
diyini açıq söylәsin, çünki qәlәbә çalmaq üçün akın daha çox
mәharәt vә hazırcavablıq nümayiş etdirmәli idi. Arada belә ay-
tıslar onunla bitirdi ki, qәzәblәnmiş bәy onu rәqib akınının
öldürücü ifşasından müdafiә edә bilmәdiyinә görә öz akınını
qamçı ilә döyürdü”.24
1943-cü ildәn başlayaraq Sovet Qazaxıstanında dәfәlәrlә
müasir mövzulara dair (kolxoz işlәrindә deyişmәlәr vә s.) ümum-
respublika vә әyalәtlәrarası aytıslar keçirilirdi.
Aytıs yarışanlardan böyük zirәklik vә qazax akınlarının yara-
dıcılığı üçün sәciyyәvi olan improvizasiya qabiliyyәti (bәdahә-
tәn şeir söylәmә) tәlәb edirdi. Artıq sovet dövründә gәnc yaşla-
rında vәfat etmiş akın İsa Bayzakov (1900-1946) belә improvi-
zasiya ustalarından idi. 20-ci illәrdә gәnc Bayzakovun improvi-
zasiyalarında iştirak edәn musiqişünas A.Zateviç yazır: “Onun
toplaşanlar tәrәfindәn verilmiş mövzu vә ya sadәcә yerdәn atıl-
mış bir atmaca ilә bağlı cәsarәtli, uzun, axar su kimi şaqraq,
244
