Page 243 - jirmunski
P. 243
Xalq qəhrəmanlıq eposu
saxlanmış әn yaxşı el sәnәtkarlarının açıq deyişmәlәrindә özünü
göstәrir. Belә deyişmәlәr keçmişdә ümumi bayram vә ziyafәtlәr-
dә, böyük kütlә arasında keçirilirdi. Adәtә görә, mәğlub olmuş
ifaçı bütöv aytısı yenidәn tәkrar etmәli idi. XIX әsrin bir sıra be-
lә görkәmli aytısları qazax folklor әnәnәsindә, sonralar isә әl-
yazmalarda saxlanmışdır: Şortombayın Orumbayla, kor Şojenin
Kempirbayla, Kulambetin gәnc Cambulla deyişmәlәri vә s. Kişi
akınların qadın akınlarla deyişmәlәri dә mәlumdur: Bozdanla
Ağ-balanın, Birjansalla Saranın, Sakau ilә Toqjanın, Muratla
Jantelin deyişmәlәri vә s. Birjansalla Saranın deyişmәsi haqqın-
da hekayәt mәğlub olmuş Sara tәrәfindәn yaranmışdır; sonralar
akın Arık tәrәfindәn buna giriş dә әlavә edildi ki, burada da Sara-
nın tәrcümeyi-halından söhbәt açılır.20 Birjanla Saranın aytısı
klassik әsәr hesab olunur vә dәfәlәrlә nәşr edilmişdir (1898-ci il-
dәn).21
Cambul aytıs ustası kimi gәnc yaşlarından mәşhurlaşmışdır.
Onunla akın Janusun (1865), qız akın Aykumısın (1872), Baktı-
bayın (1874), Kulmambetin (1881), Sarbasın (1895), molla Cә-
lair Dosmaqambetin (1902) vә Şaşubay Qoşqarbaeyin (1909)
arasındakı aytıslar saxlanmışdır.22 Muxtar Auezov qeyd edir ki,
“Cambulun mәşhur akınla (Kulan Ayak Kulmambetlә) görüşündә
Kulmambetin mәğlub etdiyi Alban soyundan olan doqquz akın
da vardı. Onlar dombralarını yanlarına qoyub oturmuşdular”,23
bu, qazaxlar arasında nәğmә improvizasiya yarışlarının geniş ya-
yılmasından xәbәr verir. Cambulun ilk aytıslarında hәlә şәxsi, li-
rik mövzular üstünlük tәşkil edir. Lakin Kulmambet vә molla
Cәlairlә yarışlarında Cambul artıq ifşaçı vә sosial satirik kimi çı-
xış edir vә mәhz buna görә o, xalq arasında geniş populyarlıq qa-
zanır, öz soyundan olan zәnginlәrә vә kübar insanlara mәdhiyyә
oxuyan rәqiblәrinә qalib gәlir.
Qәdim zamanlarda iki rәqib tayfanın vә ya qәbilәnin mәziy-
yәtlәrinin tәrifi aytısların әsas mövzusu idi: ifaçı öz soyunu,
onun görkәmli vә zәngin insanlarını, otlaqlarını vә ilxılarını, öz
soyunun sәrvәtini vә şöhrәtini vәsf edir, rәqib soyu isә pislәyirdi.
Mübahisә mövzuları şәxsi vә mәişәt xarakterli ola bilәrdi: mәsә-
243
saxlanmış әn yaxşı el sәnәtkarlarının açıq deyişmәlәrindә özünü
göstәrir. Belә deyişmәlәr keçmişdә ümumi bayram vә ziyafәtlәr-
dә, böyük kütlә arasında keçirilirdi. Adәtә görә, mәğlub olmuş
ifaçı bütöv aytısı yenidәn tәkrar etmәli idi. XIX әsrin bir sıra be-
lә görkәmli aytısları qazax folklor әnәnәsindә, sonralar isә әl-
yazmalarda saxlanmışdır: Şortombayın Orumbayla, kor Şojenin
Kempirbayla, Kulambetin gәnc Cambulla deyişmәlәri vә s. Kişi
akınların qadın akınlarla deyişmәlәri dә mәlumdur: Bozdanla
Ağ-balanın, Birjansalla Saranın, Sakau ilә Toqjanın, Muratla
Jantelin deyişmәlәri vә s. Birjansalla Saranın deyişmәsi haqqın-
da hekayәt mәğlub olmuş Sara tәrәfindәn yaranmışdır; sonralar
akın Arık tәrәfindәn buna giriş dә әlavә edildi ki, burada da Sara-
nın tәrcümeyi-halından söhbәt açılır.20 Birjanla Saranın aytısı
klassik әsәr hesab olunur vә dәfәlәrlә nәşr edilmişdir (1898-ci il-
dәn).21
Cambul aytıs ustası kimi gәnc yaşlarından mәşhurlaşmışdır.
Onunla akın Janusun (1865), qız akın Aykumısın (1872), Baktı-
bayın (1874), Kulmambetin (1881), Sarbasın (1895), molla Cә-
lair Dosmaqambetin (1902) vә Şaşubay Qoşqarbaeyin (1909)
arasındakı aytıslar saxlanmışdır.22 Muxtar Auezov qeyd edir ki,
“Cambulun mәşhur akınla (Kulan Ayak Kulmambetlә) görüşündә
Kulmambetin mәğlub etdiyi Alban soyundan olan doqquz akın
da vardı. Onlar dombralarını yanlarına qoyub oturmuşdular”,23
bu, qazaxlar arasında nәğmә improvizasiya yarışlarının geniş ya-
yılmasından xәbәr verir. Cambulun ilk aytıslarında hәlә şәxsi, li-
rik mövzular üstünlük tәşkil edir. Lakin Kulmambet vә molla
Cәlairlә yarışlarında Cambul artıq ifşaçı vә sosial satirik kimi çı-
xış edir vә mәhz buna görә o, xalq arasında geniş populyarlıq qa-
zanır, öz soyundan olan zәnginlәrә vә kübar insanlara mәdhiyyә
oxuyan rәqiblәrinә qalib gәlir.
Qәdim zamanlarda iki rәqib tayfanın vә ya qәbilәnin mәziy-
yәtlәrinin tәrifi aytısların әsas mövzusu idi: ifaçı öz soyunu,
onun görkәmli vә zәngin insanlarını, otlaqlarını vә ilxılarını, öz
soyunun sәrvәtini vә şöhrәtini vәsf edir, rәqib soyu isә pislәyirdi.
Mübahisә mövzuları şәxsi vә mәişәt xarakterli ola bilәrdi: mәsә-
243
