Page 218 - jirmunski
P. 218
tor Jirmunski
yın qardaşı yox, әmisi oğlu idi (qardaşı Alçagirin oğlu). Eposda
rast gәlinәn noqay murzalarının bir çox digәr adları da tarixdә
qeydә alınmışdır: mәsәlәn, Mamayın kiçik qardaşı İsmayıl, Janq-
burşi vә onun oğlu Tel-Aqis (rus mәnbәlәrindә Mamayın qardaşı
Yamqurçi vә onun oğlu Aqis).
Eposda Musa xanın 30 oğlundan danışılır, rus tarixi mәnbә-
lәrinә әsasәn isә onlar 28 (6 arvaddan) nәfәr olub.
Tarixi, hәm dә folklor mәnbәlәrinin bolluğu sayәsindә tarixi
hadisәlәrin eposda әks olunmasını Edigey haqqında epik dastan-
lar üzәrindә dә müşahidә etmәk olar.64 Bu dastan bizә yazıya
alınmış çoxsaylı mәtnlәrdә, hәm orijinal, hәm dә tәrcümә forma-
sında (otuza yaxın) qazaxlardan, qaraqalpaqlardan, özbәklәrdәn,
noqaylardan, krım tatarlarından vә Sibirin türk xalqlarından gә-
lib çatmışdır. Dastanın tarixi özәyi XIV sonu – XV әsrin әvvәllә-
rindә Qızıl Ordada baş verәn feodal çәkişmәlәridir: Qızıl Orda
xanı Toxtamışla Orta Asiya hökmdarı Teymurun mübarizәsi. Bu
mübarizәdә Qızıl Orda taxtına iddialı olan şahzadә Teymur-Kut-
lukla birgә Teymurun tәrәfinә keçmiş murza Edigey dә iştirak
edirdi. Toxtamış qovulduqdan sonra (1395) Edigey Ordanın ha-
kimi oldu vә bir müddәt tatar dövlәtinin xarici siyasi nüfuzunu
bәrpa edә bildi. Toxtamış Sibirdә Tümen yaxınlığında ödürüldü
(1406). Edigey hakimiyyәtdәn mәhrum oldu vә Toxtamışın oğ-
lanları qayıtdıqdan sonra sarayı tәrk etmәli idi (1412); o, noqay
ulusuna çәkildi, öz qardaşının oğlanları ilә mübarizәni davam et-
dirdi vә onlardan biri Kadır-Berdı ilә döyüşdә (1420) hәlak oldu.
Edigey hakimiyyәtinin xarici siyasәtinә dair xalq yaddaşında
heç nә qalmayıb (1399-cu ildә Vorskl çayı yaxınlığında Litva
knyazı Vitovt üzәrindә qәlәbә vә 1408–1409-cu illәrdә Moskva
üzәrinә uğursuz yürüş). Eposda bu hadisәlәrin daxili siyasi sә-
bәblәri vә tәfәrrüatları, Teymur vә Qızıl Ordanın siyasi mübari-
zәsi, taxta iddialı olanlar arasında gedәn rәqabәt vә fitnә-fәsadlar
haqqında da heç nә yoxdur. Toxtamışla Edigey arasındakı müna-
sibәtlәri epos zalım vә әdalәtsiz xanın xeyirxah vә vicdanlı vas-
salla – xalqın sevimlisi ilә şәxsi münaqişәsi kimi tәsvir edir. Fe-
odal dövrünün eposu üçün sәciyyәvi olan bu konflikt şәrlәnmiş
218
yın qardaşı yox, әmisi oğlu idi (qardaşı Alçagirin oğlu). Eposda
rast gәlinәn noqay murzalarının bir çox digәr adları da tarixdә
qeydә alınmışdır: mәsәlәn, Mamayın kiçik qardaşı İsmayıl, Janq-
burşi vә onun oğlu Tel-Aqis (rus mәnbәlәrindә Mamayın qardaşı
Yamqurçi vә onun oğlu Aqis).
Eposda Musa xanın 30 oğlundan danışılır, rus tarixi mәnbә-
lәrinә әsasәn isә onlar 28 (6 arvaddan) nәfәr olub.
Tarixi, hәm dә folklor mәnbәlәrinin bolluğu sayәsindә tarixi
hadisәlәrin eposda әks olunmasını Edigey haqqında epik dastan-
lar üzәrindә dә müşahidә etmәk olar.64 Bu dastan bizә yazıya
alınmış çoxsaylı mәtnlәrdә, hәm orijinal, hәm dә tәrcümә forma-
sında (otuza yaxın) qazaxlardan, qaraqalpaqlardan, özbәklәrdәn,
noqaylardan, krım tatarlarından vә Sibirin türk xalqlarından gә-
lib çatmışdır. Dastanın tarixi özәyi XIV sonu – XV әsrin әvvәllә-
rindә Qızıl Ordada baş verәn feodal çәkişmәlәridir: Qızıl Orda
xanı Toxtamışla Orta Asiya hökmdarı Teymurun mübarizәsi. Bu
mübarizәdә Qızıl Orda taxtına iddialı olan şahzadә Teymur-Kut-
lukla birgә Teymurun tәrәfinә keçmiş murza Edigey dә iştirak
edirdi. Toxtamış qovulduqdan sonra (1395) Edigey Ordanın ha-
kimi oldu vә bir müddәt tatar dövlәtinin xarici siyasi nüfuzunu
bәrpa edә bildi. Toxtamış Sibirdә Tümen yaxınlığında ödürüldü
(1406). Edigey hakimiyyәtdәn mәhrum oldu vә Toxtamışın oğ-
lanları qayıtdıqdan sonra sarayı tәrk etmәli idi (1412); o, noqay
ulusuna çәkildi, öz qardaşının oğlanları ilә mübarizәni davam et-
dirdi vә onlardan biri Kadır-Berdı ilә döyüşdә (1420) hәlak oldu.
Edigey hakimiyyәtinin xarici siyasәtinә dair xalq yaddaşında
heç nә qalmayıb (1399-cu ildә Vorskl çayı yaxınlığında Litva
knyazı Vitovt üzәrindә qәlәbә vә 1408–1409-cu illәrdә Moskva
üzәrinә uğursuz yürüş). Eposda bu hadisәlәrin daxili siyasi sә-
bәblәri vә tәfәrrüatları, Teymur vә Qızıl Ordanın siyasi mübari-
zәsi, taxta iddialı olanlar arasında gedәn rәqabәt vә fitnә-fәsadlar
haqqında da heç nә yoxdur. Toxtamışla Edigey arasındakı müna-
sibәtlәri epos zalım vә әdalәtsiz xanın xeyirxah vә vicdanlı vas-
salla – xalqın sevimlisi ilә şәxsi münaqişәsi kimi tәsvir edir. Fe-
odal dövrünün eposu üçün sәciyyәvi olan bu konflikt şәrlәnmiş
218
