Page 62 - Ferdinand de Sössür_Layout 1

Ferdinand de Sössür

Burun boşluğu – tamamilә hәrәkәtsiz üzvdür, havanın
buraya daxil olmasının qarşısı damaq pәrdәsinin qalxması
ilә alına bilәr; bu, belәliklә, sadәcә olaraq ya açıq, ya da
bağlı olan keçiddir.
Ağız boşluğu isә hәr cür artikulyasiya üçün geniş sahә
açır: dodaqlar vasitәsi ilә kanalın uzunluğunu artırmaq,
ovurd ları üfürüb şişirtmәk vә ya sıxmaq, dodaqların vә dilin
müxtәlif hәrәkәtlәrinin kömәyi ilә ağız boşluğunu daralt -
maq, hәtta bağlamaq olar.
Bütün bu orqanların sәs törәdicilәri kimi rolu onların
hәrәkәtliliyinә münasibdir: udlağın vә burun boşluğunun
funksiyaları yeknәsәq, ağız boşluğu nun funksiyaları rәnga -
rәngdir.
Ağ ciyәrlәrdә nәfәsvermә ilә gәlәn hava әvvәlcә sәs
keçidindәn keçir ki, burada sәs tellәrinin bir-birinә yaxın -
laşması nәticәsindә sәs tonu deyilәn hadisәni yaratsın. Lakin
udlağın artikulyasiyası dil sәslәrini fәrqlәndirib tәsnif
etmәyә imkan verәn fonoloji rәngarәnglik yaratmağa qadir
deyil: bu baxımdan sәs tonu yekcinsdir. Bilavasitә sәs
keçidindәn keçәrkәn qavranıldıqda o öz keyfiyyәt sabitliyini
әsasәn saxlayır.
Burun boşluğu ondan keçәn sәs ehtizazları üçün yalnız
rezonator xidmәti göstәrir; belәliklә, o da sәs törәdicisi
rolunu oynayır. Əksinә, ağız boşluğu sәs generatoru vә
rezonator funksiyalarını әlaqәlәndirir. Əgәr sәs keçidi geniş
açılmışsa, onda sәs tellәri ehtizaza gәlmir. Vә әmәlә gәlmiş
sәs yalnız ağız boşluğundan çıxır (biz fıziklәrә tәklif edirik
ki, bunun sәs, yaxud sadәcә küy olduğunu müәyyәnlәşdir -
sinlәr). Əgәr, әksinә, sәs tellәrinin yaxınlaşması onların
ehtizazına gәtirib çıxararsa, ağız başlıca olaraq sәs tonunun
modifikatoru kimi çıxış edir.
Belәliklә, sәstörәtmәdә iştirak edәn amillәr bunlardır:
ekspirasiya (nәfәs vermә), ağız boşluğunun artikulyasiyası,
62
sәs tellәrinin titrәmәsi (ehtizazı) vә burun rezonansı.