Page 58 - Ferdinand de Sössür_Layout 1

Ferdinand de Sössür

GİRİŞƏ ƏLAVƏ

FONOLOGİYANIN ƏSASLARI

I fәsil

FONOLOJİ TİPLƏR

§1. Fonemin tәrifi

Bir çox fonoloqlar istisnasız olaraq fonasiya aktına,
sәslәrin nitq orqanları (boğaz, ağız boşluğu vә s.) vasitәsilә
yaranmasına, yәni fızioloji tәrәfә diqqәt yetirir, akustik
tәrәfdәn imtina edirlәr. Mәsәlәyә bu cür yanaşma doğru
deyil: eşitmә tәәssüratı bizә nitq orqanlarının hәrәkәt obrazı
kimi bilavasitә verilmişdir; hәtta demәk olar ki, hәr hansı
nәzәriyyә üçün tәbii baza mәhz eşitmә tәәssüratıdır.
Biz akustik mәlumatı, şüursuz şәkildә olsa da, fonoloji
vahidlәri nәzәrdәn keçirmәyә başlayana qәdәr qәbul edirik:
eşitmә ilә müәyyәn edirik ki, bizim sәrәncamı mızdakı b
sәsidir, yoxsa t sәsi vә s. Əgәr nitq zәncirini doğuran ağız vә
ya boğazın bütün hәrәkәtlәrini kino çәkilişi vasitәsilә әks
etdirmәk mümkün olsaydı, artikulyasiyanın hәmin ardı -
cıllığında daxili üzvlәnmәni – bir sәsin başlanğıcı ilә digә -
rinin sonunu aşkar etmәk olmazdı. Akustik tәәssürata
getmәdәn necә müәyyәn etmәk olar ki, mәsәlәn, fâl sәs
birlәşmәsindә iki, yaxud dörd deyil, üç vahid var? Yalnız
akustik silsilәdә bilavasitә dәrk etmәk olar ki, sәs әvvәldәn
axıra qәdәr özü-özünün eyni olaraq qalır, ya yox; eynicins -
lilik tәәssüratı saxlandığı kimi, sәs dә öz-özlüyündә qal -
maqda davam edir. Heç dә onun sәkkizdә bir vә ya on altıda
bir taktda uzunluğu (müqayisә et: fâl vә fâl) deyil, akustik
tәәssüratın keyfiyyәti әhәmiyyәt kәsb edir. Akustik silsilә
bәrabәrölçülü yox, akustik tәәssüratın birliyi ilә xarakterizә
58 olunan eynicinsli taktlara bölünür ki, fonoloji araşdırma
üçün dә tәbii çıxış nöqtәsi mәhz budur.