Page 43 - Ferdinand de Sössür_Layout 1

Ümumi dilçilik kursu

§3. Yazı sistemi

İki yazı sistemi mövcuddur:
1. İdeoqrafik yazı, burada söz onun tәrkibinә daxil olan
sәslәrdәn asılı olmayaraq bir işarә ilә tәsvir olunur. Hәmin
işarә sözü, eyni zamanda sözlә ifadә olunmuş anlayışı bütöv
şәkildә tәqdim edir. Bu cür sistemә klassik nümunә Çin ya -
zısıdır.
2. Sözü tәqdim edәn sәs zәncirinin ifadәsinә cәhd edәn,
adәtәn “fonetik” adlandırdığımız sistem. Yazının fonetik
sistemi ya heca, ya da hәrf olur, yәni nitqin tәrkib hissәlәrinә
ayrılmayan elementlәrinә әsaslanır.
Yeri gәlmişkәn, ideoqrafik yazı sistemlәri qarışıq tipli
sistemlәrә asan keçir: bәzi ideoqramlar öz ilkin mәnasını
itirәrәk ayrı-ayrı sәslәrin tәsvirinә çevrilir.
Biz dedik ki, yazılı söz bizim şüurumuzda tәlәffüz
olunan sözü sıxışdırmağa cәhd edir; bu fikir hәr iki yazı
sisteminә münasibәtdә doğrudur, lakin hәmin tendensiya
birincidә daha güclüdür. Çinli üçün ideoqram da, tәlәffüz
olunan söz dә eyni dәrәcәdә anlayışın işarәlәridir, onun
nәzәrindә yazı ikinci dildir. Vә danışıqda әgәr iki söz eyni
cür tәlәffüz olunursa, çinli o biri halda öz fikrini ifadә etmәk
üçün yazılı sözdәn istifadә edәcәkdir. Lakin bu cür yerdә -
yişmә mütlәq olduğu üçün bizim yazımızda müşahidә edilәn
qüsurlu nәticәlәrә gәtirib çıxarmır; müxtәlif dialektlәrә
mәxsus, eyni anlayışa müvafiq olan Çin sözlәri eyni qrafik
işarә ilә eyni uğurla әlaqәlәnir.
Biz fonetik sistemli yazını, o cümlәdәn prototipi yunan
әlif bası olub bu günә qәdәr işlәnәn yazını nәzәrdәn keçir -
mәk lә kifayәtlәnәcәyik.
Hәmin tipdәn olan әlifba meydana çıxdıqda dilin vәziy -
yә tini mәntiqi bir şәkildә әks etdirir (әgәr söhbәt yalnız artıq
varislikdәn mәhrum olmuş alınma әlifbadan getmirsә). Mәn -
tiqi baxımdan yunan әlifbası, irәlidә görәcәyimiz kimi, qü -
43
sur suzdur. Lakin yazılış ilә tәlәffüz arasında uzlaşma uzun
sür mür. Bunun sәbәblәrini nәzәrdәn keçirәk.