Page 122 - Ferdinand de Sössür_Layout 1

Ferdinand de Sössür

liflәr arasındakı bәzi münasibәtlәri әks etdirir ki, onlar uzu-
nuna sәthdә müşahidәyә gәlmәz.
Düşünülüb tapılması mümkün olan bütün müqayisәlәrdәn
daha sәciyyәvi olanı dilin funksiyası ilә şahmat oyunu
arasında aparılan müqayisәdir. Burada da, orada da dәyәrlәr
sistemi vә onların müşahidә olunan dәyişmәlәri göz
qabağındadır. Şahmat partiyası sanki dildә tәbii formada
tәqdim olunanın süni gerçәklәşmәsidir.
Hәmin müqayisәyә әtraflı baxaq.
Hәr şeydәn әvvәl, әksәr halda şahmat oyununda mövqe
anlayışı dildә vәziyyәt anlayışına uyğun gәlir. Fiqurların
uyğun dәyәri onların hәr bir müәyyәn mәqamda taxta
üzәrindәki vәziyyәtindәn asılıdır. Eynilә dildә dә hәr bir ele-
mentin dәyәri onun yalnız bütün başqa elementlәrlә qarşılaş -
masından asılı olur.
Sonra... sistem hәmişә anidir: mövqedәn mövqeyә şәklini
dәyişir. Doğrudur, fiqurların dәyәri eyni zamanda, hәtta
başlıca olaraq dәyişmәz razılaşmadan: hәlә partiya başlayana
qәdәr mövcud olub hәr gedişdәn sonra da öz gücünü saxlayan
oyun qaydalarından da asılıdır. Lakin hәmişәlik qәbul edilmiş
bu cür qaydalar dil sahәsindә dә mövcuddur: bu, semiolo -
giyanın dәyişmәz prinsiplәridir.
Nәhayәt, bir tarazlıq vәziyyәtindәn başqasına, bizim
qәbul etdiyimiz terminologiya ilә bir sinxronluqdan başqa -
sına keçmәk üçün bircә fiqurla gediş etmәk kifayәtdir. Bütün
fiqurların eyni zamanda yerindәn tәrpәdilmәsinә ehtiyac yox-
dur. Burada bütün xüsusiyyәtlәri ilә diaxron fakta tam uyğun -
luq әldә edirik. Əslindә:
a) Şahmatda hәr bir gedişi yalnız bir fiqur hәyata keçirir;
dildә dә dәyişmәyә ancaq ayrı-ayrı elementlәr mәruz qalır.
b) Buna baxmayaraq, hәr bir gediş sistemә tәsir edir:
oyunçu hәr bir gedişin nәticәlәrini irәlicәdәn bütün dәqiqliyi
ilә görә bilmәz. Müәyyәn gediş nәticәsindә bütün fiqurların
dәyәrliliyindә baş verә bilәn dәyişmәlәr vәziyyәtdәn asılı
olaraq ya әhәmiyyәtsizdir, ya olduqca әhәmiyyәtlidir, ya da
122
ümumiyyәtlә, orta sәviyyәlidir. Bircә gediş bütün partiyanın
axarını köklü şәkildә dәyişә bilәr. Vә nәticәdә hәmin gediş