Page 82 - "Hər suala bir cavab" (I cild)
P. 82
Daş kömür necә әmәlә gәlib?
K ömür Yer kürәsinin inkişafının Yerdә әsasәn karbondan ibarәt olan qara
müxtәlif dövrlәrindә yaranırdı. kütlә qalırdı vә zaman keçdikcә, bu kütlә
Kömürün әmәlә gәldiyi әn uzun kömür layına dönürdü.
dövr Pensilvaniya dövrü adlanır ki,
tәxminәn 250 000 000 il qabaq başlayaraq, Bol bitki örtüyü bu layı tәdricәn, bir
cәmi 35 000 000 ilә yaxın davam edib. neçә metrә çatanadәk artırırdı. Axırda bu
Kömürün qalan hissәsi isә bir milyondan, proses hәmin әrazinin su ilә tam
yüz milyon ilәdәk әvvәl formalaşıb. örtülmәsindәn sonra dayanırdı. Nәticәdә,
Bәs o zamanlar tәbiәtdә nә baş verirdi kömür laylarının üzәri dib çöküntülәri vә
vә kömür necә әmәlә gәlib? Kömür Yer qumla örtülürdü.
qabığında uzunluğu bir neçә kilometr vә
qalınlığı üç metrәdәk olan laylar şәklindә, Zaman keçdikcә, üst layların tәzyiqi
qaya süxurlarının arasında olur. Kömür mayeni sıxıb çıxarır, yerindә pastayabәnzәr
isti vә rütubәtli iqlim şәraitindә bataqlıq kütlә qalırdı ki, o da aramla bәrkiyәrәk
cәngәlliklәrindә milyon illәrlә qabaq bitәn kömürә çevrilirdi. Bәzi yerlәrdә bu proses
çox qәdim ağacların vә başqa bitkilәrin dәfәlәrlә, tәkrar-tәkrar baş verirdi. Əmәlә
qalıqlarıdır. gәlәn çöküntü layı su ilә örtülür, hәmin
Belә bataqlıqlarda әsasәn sürәtlә böyü- yerdә tәzәdәn bataqlıq yaranırdı. Yenә bitki
yәn nәhәng qamışlar, qıjıkimi adlanan örtüyü әmәlә gәlir vә yenә onu su basırdı.
cürbәcür bitkilәr olurdu. Zaman keçdikcә, Bu minvalla, aralarında lil, qum qatı olan
onlar qocalıb ölür, bataqlığın içinә kömür tәbәqәlәri üst-üstә qәrar tuturdu.
düşürdülәr vә bu onların oduncağını
çürümәdәn xilas edirdi. Bakteriyalar Ağacın daş kömürә çevrilmәsi üçün
ağacların müәyyәn hissәlәrini emal edib min illәr gәrәkdir. Bu kömürün ağacdan
qaza çevirir, hәmin qaz da uçub gedirdi. әmәlә gәldiyinin sübutunu tapmaq asandır.
Hәrdәn kömürün içindә qıjıkimilәrin, ağac
qabıqlarının әksini, daşa dönmüş budaqlar,
hә a kötüklәr dә tapmaq olur.
K ömür Yer kürәsinin inkişafının Yerdә әsasәn karbondan ibarәt olan qara
müxtәlif dövrlәrindә yaranırdı. kütlә qalırdı vә zaman keçdikcә, bu kütlә
Kömürün әmәlә gәldiyi әn uzun kömür layına dönürdü.
dövr Pensilvaniya dövrü adlanır ki,
tәxminәn 250 000 000 il qabaq başlayaraq, Bol bitki örtüyü bu layı tәdricәn, bir
cәmi 35 000 000 ilә yaxın davam edib. neçә metrә çatanadәk artırırdı. Axırda bu
Kömürün qalan hissәsi isә bir milyondan, proses hәmin әrazinin su ilә tam
yüz milyon ilәdәk әvvәl formalaşıb. örtülmәsindәn sonra dayanırdı. Nәticәdә,
Bәs o zamanlar tәbiәtdә nә baş verirdi kömür laylarının üzәri dib çöküntülәri vә
vә kömür necә әmәlә gәlib? Kömür Yer qumla örtülürdü.
qabığında uzunluğu bir neçә kilometr vә
qalınlığı üç metrәdәk olan laylar şәklindә, Zaman keçdikcә, üst layların tәzyiqi
qaya süxurlarının arasında olur. Kömür mayeni sıxıb çıxarır, yerindә pastayabәnzәr
isti vә rütubәtli iqlim şәraitindә bataqlıq kütlә qalırdı ki, o da aramla bәrkiyәrәk
cәngәlliklәrindә milyon illәrlә qabaq bitәn kömürә çevrilirdi. Bәzi yerlәrdә bu proses
çox qәdim ağacların vә başqa bitkilәrin dәfәlәrlә, tәkrar-tәkrar baş verirdi. Əmәlә
qalıqlarıdır. gәlәn çöküntü layı su ilә örtülür, hәmin
Belә bataqlıqlarda әsasәn sürәtlә böyü- yerdә tәzәdәn bataqlıq yaranırdı. Yenә bitki
yәn nәhәng qamışlar, qıjıkimi adlanan örtüyü әmәlә gәlir vә yenә onu su basırdı.
cürbәcür bitkilәr olurdu. Zaman keçdikcә, Bu minvalla, aralarında lil, qum qatı olan
onlar qocalıb ölür, bataqlığın içinә kömür tәbәqәlәri üst-üstә qәrar tuturdu.
düşürdülәr vә bu onların oduncağını
çürümәdәn xilas edirdi. Bakteriyalar Ağacın daş kömürә çevrilmәsi üçün
ağacların müәyyәn hissәlәrini emal edib min illәr gәrәkdir. Bu kömürün ağacdan
qaza çevirir, hәmin qaz da uçub gedirdi. әmәlә gәldiyinin sübutunu tapmaq asandır.
Hәrdәn kömürün içindә qıjıkimilәrin, ağac
qabıqlarının әksini, daşa dönmüş budaqlar,
hә a kötüklәr dә tapmaq olur.
