Page 349 - jirmunski
P. 349
Xalq qəhrəmanlıq eposu
Qәbilә üzvlәri, qohumlar vә ya qonşu qәbilәlәr arasında ni-
faq, qan düşmәnçiliyindәn yaxa qurtarmaq istәyәn qalibin bütün
ailәni mәhv etmәsinә sәbәb olurdu. Bu dastanlarda gәlәcәk qi-
sasçı – öldürülmüş qәhrәmanın bağışlanmış körpәsi, türk vә
monqol qәhrәmanlıq nağıllarında, adәtәn, artıq atasıyla anasının
ölümündәn sonra doğulmuş vә hәrbi qәnimәt kimi qalibin әlinә
keçmiş uşaqdır. Zalım düşmәn oğlanı öldürmәyә çalışır; anası vә
yaxınları onu gizlәdir, riyakar itaәtlә vә ya hiylәgәrliklә onun hә-
yatını qorumağa çalışırlar. Taleyin qoruduğu uşaq xilas olur,
yoxsul qul hәyatı yaşayır, onu mәhv etmәk mәqsәdi güdәn tәhlü-
kәli tapşırıqların öhdәsindәn uğurla gәlir, nәhayәt, böyüyüb ata-
sının qisasını alır, onun qatilini öldürür vә öz qanuni hüquqlarını
bәrpa edir.
Altay qәhrәmanlıq nağılı “Mergen Xan”, qazax nağılı “Şen-
tey Xan”, qırğız nağılı “Coloy xan”, monqol-oyrat nağılı “İrin-
Saum-Qunın-Nastay-Mikele” vә bir sıra digәr nağıllarda96 bu
süjetin müxtәlif, fәrqli variantlarına rast gәmәk olar. Belә ki,
göstәrilәn monqol nağılında pәhlәvan Xatın-Xara Xurmukçin
pәhlәvan Kiytın Zebi ilә müharibә edir, onu öldürüb arvadı Na-
rın-Xuuxun-Naqlınq-Xoonu vә on min tәbәәsini әsir götürür.
Ölünü sәksәn sajenlik quyuda basdırırlar (dirilmәsin deyә). Bu
zaman onun arvadı hamilә olur. Ana yenicә doğulmuş körpәni
dәmir yüyrükdә gizlәdir vә xәlvәtcә әmizdirir. “Xara-Xurmuk-
çin onun oğlunun olduğunu başa düşür, dәmir beşiyi tapıb qırır
vә uşağı öldürmәk istәyir. Onda Naqlınq-Xoo öz boynunu qaba-
ğa verib deyir: “Mәgәr biti bıçaqla öldürәrlәr? Körpәni öldürmәk
qәhrәman üçün ayıb deyilmi? Ağıllı ol! Uşaq oğlandırsa, mәn
onu böyüdәndәn sonra ilxı sürәcәk, arqıs (yandırmaq üçün kәr-
mә) yığacaq, qızdırsa, inәk sağacaq, әl-ayaq verәcәk”. Xara-
Xurmukçin öz pәhlәvanları ilә mәslәhәtlәşib qәrar verir: “Uşaq
mәnә nә ziyan vura bilәr ki?! ” vә uşağı öldürmür.97
Xalq şüurunda qisasçı oğulun qayıdışı yalnız tapdanmış әda-
lәtin bәrpa edilmәsi anlamına gәlmir: qisasçı oğul bir çox qәdim
mifologiyalarda son nәticәdә öz mәkrli düşmәnlәrinә qalib gә-
lәn, dirilәn atadır. Qırğız qәhrәmanlıq eposunda Manasın oğlu
349
Qәbilә üzvlәri, qohumlar vә ya qonşu qәbilәlәr arasında ni-
faq, qan düşmәnçiliyindәn yaxa qurtarmaq istәyәn qalibin bütün
ailәni mәhv etmәsinә sәbәb olurdu. Bu dastanlarda gәlәcәk qi-
sasçı – öldürülmüş qәhrәmanın bağışlanmış körpәsi, türk vә
monqol qәhrәmanlıq nağıllarında, adәtәn, artıq atasıyla anasının
ölümündәn sonra doğulmuş vә hәrbi qәnimәt kimi qalibin әlinә
keçmiş uşaqdır. Zalım düşmәn oğlanı öldürmәyә çalışır; anası vә
yaxınları onu gizlәdir, riyakar itaәtlә vә ya hiylәgәrliklә onun hә-
yatını qorumağa çalışırlar. Taleyin qoruduğu uşaq xilas olur,
yoxsul qul hәyatı yaşayır, onu mәhv etmәk mәqsәdi güdәn tәhlü-
kәli tapşırıqların öhdәsindәn uğurla gәlir, nәhayәt, böyüyüb ata-
sının qisasını alır, onun qatilini öldürür vә öz qanuni hüquqlarını
bәrpa edir.
Altay qәhrәmanlıq nağılı “Mergen Xan”, qazax nağılı “Şen-
tey Xan”, qırğız nağılı “Coloy xan”, monqol-oyrat nağılı “İrin-
Saum-Qunın-Nastay-Mikele” vә bir sıra digәr nağıllarda96 bu
süjetin müxtәlif, fәrqli variantlarına rast gәmәk olar. Belә ki,
göstәrilәn monqol nağılında pәhlәvan Xatın-Xara Xurmukçin
pәhlәvan Kiytın Zebi ilә müharibә edir, onu öldürüb arvadı Na-
rın-Xuuxun-Naqlınq-Xoonu vә on min tәbәәsini әsir götürür.
Ölünü sәksәn sajenlik quyuda basdırırlar (dirilmәsin deyә). Bu
zaman onun arvadı hamilә olur. Ana yenicә doğulmuş körpәni
dәmir yüyrükdә gizlәdir vә xәlvәtcә әmizdirir. “Xara-Xurmuk-
çin onun oğlunun olduğunu başa düşür, dәmir beşiyi tapıb qırır
vә uşağı öldürmәk istәyir. Onda Naqlınq-Xoo öz boynunu qaba-
ğa verib deyir: “Mәgәr biti bıçaqla öldürәrlәr? Körpәni öldürmәk
qәhrәman üçün ayıb deyilmi? Ağıllı ol! Uşaq oğlandırsa, mәn
onu böyüdәndәn sonra ilxı sürәcәk, arqıs (yandırmaq üçün kәr-
mә) yığacaq, qızdırsa, inәk sağacaq, әl-ayaq verәcәk”. Xara-
Xurmukçin öz pәhlәvanları ilә mәslәhәtlәşib qәrar verir: “Uşaq
mәnә nә ziyan vura bilәr ki?! ” vә uşağı öldürmür.97
Xalq şüurunda qisasçı oğulun qayıdışı yalnız tapdanmış әda-
lәtin bәrpa edilmәsi anlamına gәlmir: qisasçı oğul bir çox qәdim
mifologiyalarda son nәticәdә öz mәkrli düşmәnlәrinә qalib gә-
lәn, dirilәn atadır. Qırğız qәhrәmanlıq eposunda Manasın oğlu
349
