Page 345 - jirmunski
P. 345
Xalq qəhrəmanlıq eposu
Yeraltı dünyadan qayıdan qәhrәmanlar, yolda qarşılarına çı-
xan maneәlәri dәf etmәk üçün әvvәlcәdәn hazırladıqları qurban-
larla keşik çәkәn divlәri tovlamağı, yaxud onları aldatmağı ba-
carmalıdırlar. Maneәlәr vә onların aradan qaldırılması bәzәn
sehrli nağıllardakı sehrli (ovsunlu) qaçış motivlәriylә üst-üstә
düşür.79
Qazax, qırğız vә Sibirin türk xalqlarının belә macәralarının
klassik qәhrәmanı Er-Töştükdür (Radlovun verdiyi şәrhә görә,
“er-tüştük” “yeraltı qәhrәman” vә ya “yeraltına enәn” demәk-
dir). Onun yeraltı dünyadakı macәraları geniş yayılmış “Üç sәl-
tәnәt” sehrli nağıl motivlәrinin qәhrәmanlaşdırılmasıdır (Aarne
kataloqu № 301).80 Qırğızların “Manas” epopeyasında o, baş
qәhrәmanın silahdaşlarından biridir vә burada yeraltı dünya haq-
qında dastanlar qoca Koşoyun, Cüqürünün, bәzәn hәtta Manasın
özünün adları ilә möhkәmlәnib (bax, yuxarıda sәh.312 vә sonrası).
4. Vyaynyamyoynen Vipunenin qarnına girir (XVII runa).
Nәhәng qayığı düzәldib başa çatdırmaq istәyәn Vyaynyamyoy-
nen “üç gizli söz”ü öyrәnmәk üçün qәdim nәğmәqoşan Antero
Vipunenin yanına yollanır. O oyanıb Vyaynyamyoyneni udur.
Vipunenin qarnına düşәn Vyaynyamyoynen orada dәmirçixana
qurur, ağrılardan әzab çәkәn nәhәng onu püskürür vә ona gizli
sözlәri oxumağa razı olur.
Qәhrәmanın udulması vә püskürdülmәsi (adәtәn ilan vә ya
nәhәng balıq – balina tәrәfindәn) son dәrәcә geniş yayılmış
sehrli nağıl motivlәrindәndir.81 Bibliyada Әyyub peyğәmbәrin
nәhәng balinanın qarnına düşmәsi haqqında hekayәt bu nağıl
süjetinin әn qәdim nümunәlәrindәndir.82 Çox vaxt qәhrәman di-
vin qarnında ocaq qalayıb onu püskürtmәyә mәcbur edәrәk xilas
olur. Rus nağılında (Afanasyev, II, № 240, qeyd. 1) “dәnizdә ba-
lina”nın udduğu pәhlәvan oğlan “әlinә balta götürüb odun doğ-
rayır, cibindәn çaxmaq daşı vә çaxmaq çıxarır, ocaq qalayır. Ba-
lina dözә bilmir: içi dәhşәtli oddan alışıb-yanır”. Balina sahilә
atılıb gәbәrir. “Onun böyründә dәlik açıb bayıra çıxanadәk oğlan
dörd gün dörd gecә balta ilә işlәdi”83. Әn müxtәlif xalqların folk-
lorundan bu mövzuda böyük material toplamış V.Y.Proppun da
345
Yeraltı dünyadan qayıdan qәhrәmanlar, yolda qarşılarına çı-
xan maneәlәri dәf etmәk üçün әvvәlcәdәn hazırladıqları qurban-
larla keşik çәkәn divlәri tovlamağı, yaxud onları aldatmağı ba-
carmalıdırlar. Maneәlәr vә onların aradan qaldırılması bәzәn
sehrli nağıllardakı sehrli (ovsunlu) qaçış motivlәriylә üst-üstә
düşür.79
Qazax, qırğız vә Sibirin türk xalqlarının belә macәralarının
klassik qәhrәmanı Er-Töştükdür (Radlovun verdiyi şәrhә görә,
“er-tüştük” “yeraltı qәhrәman” vә ya “yeraltına enәn” demәk-
dir). Onun yeraltı dünyadakı macәraları geniş yayılmış “Üç sәl-
tәnәt” sehrli nağıl motivlәrinin qәhrәmanlaşdırılmasıdır (Aarne
kataloqu № 301).80 Qırğızların “Manas” epopeyasında o, baş
qәhrәmanın silahdaşlarından biridir vә burada yeraltı dünya haq-
qında dastanlar qoca Koşoyun, Cüqürünün, bәzәn hәtta Manasın
özünün adları ilә möhkәmlәnib (bax, yuxarıda sәh.312 vә sonrası).
4. Vyaynyamyoynen Vipunenin qarnına girir (XVII runa).
Nәhәng qayığı düzәldib başa çatdırmaq istәyәn Vyaynyamyoy-
nen “üç gizli söz”ü öyrәnmәk üçün qәdim nәğmәqoşan Antero
Vipunenin yanına yollanır. O oyanıb Vyaynyamyoyneni udur.
Vipunenin qarnına düşәn Vyaynyamyoynen orada dәmirçixana
qurur, ağrılardan әzab çәkәn nәhәng onu püskürür vә ona gizli
sözlәri oxumağa razı olur.
Qәhrәmanın udulması vә püskürdülmәsi (adәtәn ilan vә ya
nәhәng balıq – balina tәrәfindәn) son dәrәcә geniş yayılmış
sehrli nağıl motivlәrindәndir.81 Bibliyada Әyyub peyğәmbәrin
nәhәng balinanın qarnına düşmәsi haqqında hekayәt bu nağıl
süjetinin әn qәdim nümunәlәrindәndir.82 Çox vaxt qәhrәman di-
vin qarnında ocaq qalayıb onu püskürtmәyә mәcbur edәrәk xilas
olur. Rus nağılında (Afanasyev, II, № 240, qeyd. 1) “dәnizdә ba-
lina”nın udduğu pәhlәvan oğlan “әlinә balta götürüb odun doğ-
rayır, cibindәn çaxmaq daşı vә çaxmaq çıxarır, ocaq qalayır. Ba-
lina dözә bilmir: içi dәhşәtli oddan alışıb-yanır”. Balina sahilә
atılıb gәbәrir. “Onun böyründә dәlik açıb bayıra çıxanadәk oğlan
dörd gün dörd gecә balta ilә işlәdi”83. Әn müxtәlif xalqların folk-
lorundan bu mövzuda böyük material toplamış V.Y.Proppun da
345
