Page 6 - "Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası" (Proza)

Şahbazinin, Cәfәr Cabbarlının hekayәlәri Azәrbaycan nәsrinin möhkәm

әsaslarını yaratmaqla yanaşı, perspektivlәrini dә müәyyәnlәşdirmiş oldu ki,

buraya cәmiyyәtin mәnәvi-әxlaqi tәrbiyәsi, maarifçiliyә, ictimai-siyasi

fәallığa, yeniliyә çağırış, köhnәliyin tәnqidi kimi ideya-mәzmun motivlәri,

elәcә dә yığcam süjet-kompozisiya, koloritli (vә olduqca xәlqi-kütlәvi) dil-

üslub daxil idi. Vә tәsadüfi deyildi ki, böyük hekayә ustası Mir Cәlal “biz

hamımız Mirzә Cәlilin “Poçt qutusu”ndan çıxmışıq” demәklә, XX әsrin

әvvәllәrindә qazanılmış nәsr yaradıcılığı tәcrübәsinin sonrakı dövrün nәsr

prosesinә hәlledici tәsirini etiraf elәmişdi.

Müşahidәlәr göstәrir ki, yeni formalaşmasına baxmayaraq, nәsr XX

әsrin әvvәllәrindә, demәk olar ki, şeir qәdәr böyük ictimai tәsir gücünә malik

idi. Vә bu, bir dә ondan irәli gәlirdi ki, poeziyanın әnәnәvi romantik-mәcazi

üslubu müqabilindә gәnc nәsr özünün realist, hәyati, hәr kәsin anlayacağı

6 tәhkiyәsini tәqdim edirdi.
XX әsrin 20-ci, 30-cu illәrindә hekayә janrı öz populyarlığını davam

etdirir, lakin tәdricәn yazıçının (nasirin) qüdrәti daha çox ictimai hәyatın

genişmiqyaslı, çoxpanoramlı tәsvirini verәn, әdәbiyyata fundamental xa-

rakterlәr gәtirәn romanlarla ölçülmәyә başlayır… Süleyman Rәhimov, Әli

Vәliyev, Әbülhәsәn, Mir Cәlal, Mehdi Hüseyn, Mirzә İbrahimov, Әnvәr

Mәmmәdxanlı, İlyas Әfәndiyev, Qılman İlkin… dövrün bu tәlәbinә cavab

vermәyә çalışırlar… Eyni zamanda yaradıcılıq üslubu XX әsrin әvvәllәrindә

formalaşmış yazıçıların, demәk olar ki, hamısı 20-ci, 30-cu illәrdә dә yazıb-

yaradıblar. Vә onların mövcudluğu, bir tәrәfdәn, nәsrdә sәlәf-xәlәf

münasibәtlәrinin canlılığını tәmin edirsә, digәr tәrәfdәn, “köhnә nәsr”lә

“yeni nәsr” arasında müәyyәn rәqabәt yaratmaqla yeni axtarışlara sövq

edir.

20-ci, 30-cu, elәcә dә 40-cı, 50-ci illәr Azәrbaycan nәsrini sәciyyәlәn-

dirәn әsas ideya-estetik әlamәt sosializm realizminin prinsiplәrinә riyaәt

etmәk – sosialist inqilabının Azәrbaycan xalqına gәtirdiyi “ictimai

sәadәt”in tәsviri olsa da, bir sıra istedadlı qәlәm sahiblәri tez-tez hәmin

prinsiplәr hüdudundan kәnara çıxaraq, eyni zamanda milli gerçәkliyin

obyektiv tәmsilçisi olan koloritli insan obrazları yaradır, xalqın hәm uzaq,

hәm dә yaxın keçmişini yaddaqalan (vә milli hisslәri oyadan, milli şüur

tәrbiyә edәn) sәhnәlәrlә әdәbiyyata gәtirirlәr. Xüsusilә M.S.Ordubadinin

fundamental tarixi romanları, S.Rәhimovla Ә.Vәliyevin tәbii insan

xarakterlәri, M.Cәlalın yığcam satirik tәhkiyәsi, M.İbrahimovla M.Hüseynin

milli intellektuallığı, Ә.Mәmmәdxanlı ilә İ.Әfәndiyevin tәsirli lirizmi… bu

dövr nәsrinin mühüm yaradıcılıq göstәricilәri idi. Lakin “roman xatirinә

roman yazmaq” kimi geniş yayılmış bir antiәdәbiyyat stixiyası da mövcud